Lule mbi këngë

 LULE MBI KENGE

Intervistë me poetin dhe studiuesin e iso-polifonisë Timo Mërkuri

Nga Agron Mema

Pyetje:- Z Timo! Bashkia dhe Këshilli Bashkiak i Himarës, me propozim të një grupi intelektualësh të pavarur, kanë vendosur që një nga korifejtë e polifonisë bregdetare dhe një nga ikonat e kulturës shqiptare, Neço Muko, të nderohet me titullin “Nderi i Himarës”. Si e shikoni ju këtë vendim dhe  çmund të na thoni për Neç Mukon dhe pjestarët e tjerë të grupit të tij .

Përgjigje:E përshëndes nxehtësisht këtë vendim të Këshillit Bashkiak të Himarës, Kryetarin e Bashkisë dhe grupin e intelektualëve të pavarur për këtë nismë dhe vendim, që nderon në radhë të parë propozuesit dhe vendimmarësit dhe e konsideroj jo vetëm të drejtë e të denjë, por edhe pak të vonuar.

Me këtë rast më lejoni të risjell në vëmëndjen e lexuesve tuaj faktin se po ky grup intelektualësh të pavarur, kjo Bashki dhe po ky Këshill Bashkiak propozuan dhe vendosën nderimin me titullin “Nderi i Himarës” edhe kolosin e letrave shqipe, Petro Markon, titull që ju akordua  me një ceremoni prekëse në vendlindjen e tij, Dhërmi në 100 vjetorin e lindjes. Me këtë rast u nderuan me titull nderi edhe figura të tjera të artit si Andrea Varfi, Aleks Çaçi, Robert Ndrenika etj. Kjo do të thotë se një stinë pranvereore vlerësimi për njerzit e  kulturës dhe artit mbizotëron sot në Himarë.

Unë do të uroja që kjo klimë të mbizotërojë edhe në njësitë e tjera vendore, të cilat kanë detyrën e vlerësimit të bijve të tyre, që kanë punuar pa u lodhur për artin dhe kulturën, shpesh edhe duke sakrifikuar apo martirizuar për të.

Neço Muko dhe pjestarët e grupit të tij famoz ( si dhe vazhduesit nëpër vite të  veprës së tij, të cilët gjithashtu do të  nderohen dhe vlerësohen me tituj në këtë evendiment) e nderuan Himarën dhe shpirtin e saj artistik. Çuan në Europë artin shqiptar dhe sollën në jetën shqiptare europën.  Është nderi i Himarës tu kthejë “borxhin” këtyre  artistëve, autorë të monumentit  “Kënga Himariote”.

Realisht, Neço Muko dhe antarët e  grupit të  tij,    nuk u vlerësuan nga regjimi monist.

Asnjë monument nuk u ngrit për këtë kolos të artit shqiptar. Por ndërkohë këngët e tij këndoheshin nga çdo himarjot e me tejë. Në çdo stan e mal, në çdo shtëpi e breg, çdo dasëm a festë familjare apo më gjërë, në çdo zemër e buzë këngët e Neço Mukos ishin, jo vetëm të pranishme por ishin lezeti dhe bukuria e çastit. Kënga e Neço Mukos u bë pjesë organike e jetës shqiptare. Në këtë mënyrë emri i Neço Muko dhe grupit të  tij u identifikuan me këngën iso-polifonik.

Kjo çertifikatë nderimi që i jep Himara është një lule shpirti e vendosur mbi këtë këngën e tij .

Në realitet, ata qenë nëntë veta, dhe nëse dikush nuk i di emrat e tyre, kjo ka ndodhur se ata në kujtesën e kombit kanë hyrë me një emër të përbashkët, gjithsesi duke i lënë vendin e nderit prijësit të tyre, Neço Muko Himarjotit. Ata kanë hyrë në histori me emrin e përbashkët “Grupi i Neço Mukos”, ndonëse secili kishte portretin dhe profilin e tij. Këto portrete do përpiqemi tju paraqesim, me aqë sa mundemi.

Por le tu prezantojmë me autorët e monumentit dhe origjinën e tyre

1-Neço Muko Himarjoti   Nga Himara     

2-Koço Çakalli                  Nga Piluri..

3-Pano  Kokaveshi            Nga Himara     

4-Andrea Bala                   Nga Piluri

dhe të cilët do të nderohen me të njëtin titull nderi nga  Bashkia e Himarës, pa përjashtuar këtu kontributin, kryesisht në muzikën e lehtë, të artistëve dhe tenorëve të talentuar profesionistë si:

1-Dhimitër  Rrumbo        Nga Stegopulli (Lunxhëri)

2-Tefta Tashko Koço        Nga Korça

3-Llambi Turtulli              Nga Korça                 

4-Tula Paleologu               Nga Stambolli

5-Kleo Georgas                 Greke

Le të flasim shkurtimisht për secilin prej pjestarëve të grupit polifonik, për ata djem të rinj që e ngritën në majat më të larta të artit këngën aqë të bukur himarjote:

a-Neço Muko  (Nestor Muko) lindur më 1898 në Himarë dhe vdes  në vitin 1934. Largohet shpejt nga Himara (15 vjeç)dhe shkon në Pire ku mbaron shkollën e mesme të mbrëmjes për mekanik,pas punës së lodhëshme. Kthehet në Atdhe në moshën 24 vjeçare vendoset në Sarandë. Këtu së bashku më  Koco Cakallin, Andrea Balën, Pano Kokaveshin krijojnë grupin artistik ku fillon ajo veprimtari e ethëshme artistike dhe krijuese, me cfaqje estrade, parody, botime reviste (revista Pif-Paf) duke e shndruar këtë qytet të vogël në një teatër kulture. Por ajo që ka rëndësi është fakti se  këtu krijon atë që hyri në historinë e polifonisë me emrin “avazi himarjot”, variantin himarjot të këngës iso-polifonike, atë që më të drejtë mund ta quajmë “Margaritari i kuorës” së këngës sonë popullore.  Vdes beqar dhe, mqse  vëllai i tij, ishte ish ministri kuinslig Koço Muka , gjatë diktaturës  nuk ju përmënd asnjëherë emri zyrtarisht, ndonëse  këngët e tij u bënë pjesë organike e kulturës bregdetare. Me këtë rast duhet të theksojmë se të gjithë antarët e këtij grupi dhe familjet e tyre, pësuan persekucione nga regjimet e kohës.

b-Koço Çakalli  i lindur në Pilur më 1897, me një fëmijëri të zakonëshme fshati, ku gjithsesi do dallohej në mes të shokëve për vokalitetin e zërit të tij. Zbret në Sarandë për të mësuar zanatin e rrobaqepësit nëpër kurset e asaj kohe. Këtu miqësohet me Neço Mukon dhe bëhet pjestar aktiv i grupit të tij teatror dhe interpretues i parodive. Është marës i grupit famoz të Neço Mukos  dhe si i tillë, edhe pjesmarës aktiv në  krijimin e vijës melodike të këngëve të këtij grupi ose siç quhet rëndom, të “avazit himarjot”.

Tenor amator, me zërin e tij të fuqishëm inçizoi  qysh në pllakën e parë te Disku nr 44001 këngën hymn “Shqipëria” si dhe “Hymnin e Flamurit”. Është ndër të parat inçizime të Hymnit  të Flamurit që njohim dhe që pati përhapje,jehonë dhe pëlqim mbarëpopullor.

Ai, ndërsa ishte marës te pothuaj të gjitha këngët  iso-polifonike, ndërsa është tenor te hymnet si “Shqipëria”, Hymni i Flamurit”, këndon me lehtësi me këngëtaret famoze Tefta Tashko Koço, me Tula Paleologun  dhe Dhimitër Rumbon.

Po kaqë madhështor paraqitet edhe te këngët gazmore apo paroditë që, jo vetëm janë luajtur ne  skenat e improvizuara në Sarandë, por edhe janë fiksuar te disqet e inçizuara te firma PATHE në Paris, si psh “Autobuzi dhe pasagjerët”,”Karnavali i Sarandës 29”, Hurrah,  dëfrim”  etj etj.  Vdes në moshën 40 vjeçare.

c- Andrea Bala lindi në 1902  dhe vdiq në vitin 1937 në  Pilur. Shkoi në Francë për të studiuar për  financë-kontabilitet, profesion të cilin nuk e ushtroi asnjëherë në administratën shtetërore. Duke qënë I zgjedhur edhe kryeplak në Pilur, me shpenzimet e tij ndërtoi rrugën Vumlo-Pilur, të cilën për arsye të vdekjes së parakohëshme, nuk e përfundoi dot, duke e lënë në kilometrin e fundit. Sot, e përfunduar dhe asfaltuar. Rruga e Pilurit quhet “Rruga Andrea Bala”.

Kontriboi financiarisht për udhëtimin e  parë të grupit të Neço Muko Himarjotit në Francë.

Në Sarandë, bashkë me Neço Mukon, sajojnë një dyqan në breg të detit. dhe aty ngritën skenën teatrale të  grupit. Aty luheshin skeçet, këndoheshin këngët lirike, paroditë dhe këngët iso-polifonike. Duke qënë tip gazmor dhe i shoqërueshëm, Andrea ishte shpirti i skeçeve dhe parodive të grupit. Po aty  shtypej edhe revista e parë “Pif-Paf” e grupit  të quajtur “ Miqtë e dëfrimit”. Bëhet inisiator për këngën kushtuar Sarandës, Konispolitja, Stambollitja etj.

Vdekja e tij ishte më se aksidentale, duke lënë  djalin e porsalindur 6 muajsh dhe katër vajza në moshë fëmijërie, jeta e mëvonëshme e të cilëve kaloi të gjitha persekucionet e regjimit Italian, gjerman dhe komunist. Neço Muko i ka kushtuar këngën “Rinia” Andrea Balës.

ç- Pano Kokaveshi, i lindur më 1907 në Himarë dhe vdekur në vitet 80, ishte një djalë i ri 23 vjeç kur u aktivizua në grupin e Neço Mukos në Sarandë, ku kishte shkuar të mësonte zanatin e kepucarit. Pati një jetë të gjatë dhe plot peripeci, sepse dajua i tij ishte vëllai i Neço Mukos, ish prefekti zogist i Gjirokastrës dhe ish Ministri i Brendshëm i viteve të pushtimit Italian, Koço Muka, por edhe për faktin se , në vitet gjashtëdhjetë një nga  tre djemtë e tij, që kryente shërbimin ushtarak në Durrës, tentoi aratisjen, tentativë që i kushtoi jetën.

Pas vdekjes së këtij të fundit, punoi e jetoi në heshtje në Himarë.

U afrua me  Dhimitër Varfin në grupin e Himarës, i cili këndonte këngët e grupit të Neços. Ndryshe nga Koço Çakalli shumëdimensional, Pano Kokaveshi këndonte vetëm në këngët iso-polifonike….

Kjo është një biografi e shkurtër e këtyre artistëve të mëdhenj popullor që  i dhanë vendit nje kryevepër, këngën iso-polifonike himarjote, këtë monument të gjallë arti.

Pyetje: Duke qënë se jini marë me studimin e iso-polifonisë  në tërësi dhe të asaj himarjote në  veçanti, mund të na thoni se ku konsiston kontributi i Neço Mukos në krijimin e variantit himarjot të këngës iso-polifonike dhe ku qëndron karakteristika e  këtij varianti?

Përgjigje: Të kemi parasysh se kënga iso-polifonike shqiptare, e lindur nga vajtimi, është një këngë shumëshekullore, fillesat e të cilës datojnë me jetën e njeriut shqiptar. Ajo u rrit bashkë me  krijiomin e identitetit shqiptar, duke u bërë pjesë organike e AND të kombit tonë.  Por  në kohën që doli në skenë Neço Muko, mënyra e të kënduarit të kësaj kënge ishte e tipit…o shokë more…, gati e njëjtë në të gjithë trevën iso-polifonike. Por Himara ka karakteristikat e saj të të jetuarit dhe të perceptuarit të jetës, kështu që ky variant kënge nuk i përshtatej shumë. Këtu fillon novacioni i Neço Mukos. Në qoftë se ariti sukses dhe ngeli i pavdekshëm Neço Muko Himarjoti, mbeti pikërisht për  rolin që i dha  zërit të tretë, ‘’hedhësit’”, duke e veçuar atë dhe duke e bërë më funksional dhe duke i dhënë kështu këngës himarjote , jo vetëm atë forcë të re që e dallon, por duke e bërë edhe më të zhdërvjellët. Pikërisht ky rol i ri i këtij zëri e ndryshoi drejtimin e këngës himarjote duke e shkëputur atë dallueshëm nga kënga labçe e gjirokastrite.

Dikush do thotë që ky zë ka egzistuar me kohë dhe se këtë zë nuk e futi në polifoni Neço Muko. Kjo është e vërtetë, ky zë ka egzistuar, por pa atë funksion që i dha Neço Muko te kënga himarjote.

Të krijohet një teknike e re polifonike është shumë e vështirë dhe duhen shekuj,por ama të veçosh një zë të polifonisë dhe ti japish atij një rol të ri duke i rritur tonalitetin dhe muzikalitetin, kjo po, është plotësisht e mundëshme dhe e pranueshme kur bëhet me mjeshtëri. Këtë bëri Neço Muko dhe jo vetëm që u pranua, por novacioni mori emrin e tij. Mandje sot themi këngët e Neço Mukos shpesh  në vend që të themi këngët himarjote ose anasjelltas.

Duhet të pranojmë se kjo ishte një punë viganësh, ishte si  të gdhëndje një mal stëralli dhe prej tij të nxirje një Afërditë magjike. E tillë është kënga himarjote , për nga bukuria, finesa dhe emocioni që të shkakton me bukurinë e saj.

Pasi përpunoi këtë zë, bashkë me shokët e tij të Sarandës niset për në Paris më 1929, ku në rethet studentore dhe artistike gjen dhe angazhon për incizim edhe Dhimitër Rumbo,Llambi Turtulli,Kleo Jorgji,Tefta Tashko e Tula Paleologu. Dhe kështu  te firma ‘’Pathe’’ kryhen inçizimet e para  në historine e polifonisë shqiptare. Kështu përjetësohen këngët ‘’Vajzë e valeve’’ ,’’Doli hëna’’,’’Llaj çoban’’,’’910 viti’’,’’Moj Katina nina nina’’ “Kënga e Ismail Qemalit”,Shqipëria, Kënga e Çerçiz Topullit,etj etj.

Këto këngë i kemi dëgjuar,kënduar e admiruar  dhe në heshtje i kemi shprehu  mirënjohjen autorit të tyre dhe grupit të tij famëmadh.  Kënga iso-polifonike e njohur nga UNESCO si kryevepër e njerëzimit në 25 nëntor 2005 ka Brenda saj edhe kontributin e Neço Mukos si nismëtar dhe autor I krijimit të variantit himarjot të kësaj kënge. Sepse vetëm pas  suksesit të variantit himarjot, filluan të dalin edhe variante të tjera , si ai i Dukatit, Gjirokastrës, Pilurit etj, ashtu siç dalin filizat e rinj të degëve në trungun e një rrapi shekullor kur klima është e përshtatëshme.

Të mos harojmë novatorizmin e shoqërimit të kësaj kënge (himarjote) edhe me istrumenta, si kënga ‘’Llaj çoban’’,novacion të cilin do ta çonte më tejë në këngën pilurjote në ditët e sotme Lefter Çipa.

Por ajo që dua të theksoj këtë herë është  një fakt që pothuaj kalohet në heshtje kur flitet për Neço Mukon;Ai është pioneri i këngës së lehtë qytetare  në Shqipëri.

Këngët “O moj korçare”, Saranditja, Konispolatja, Tirana, Shkodra etj mbanë firmën artistike të Neço Mukos.

Por nuk mbaron me kaqë kontributi i Neço Mukos  në historinë e këngës.Më sipër kemi thënë se ai krijoi në Sarandë një grup estrade që bënte të qeshte gjithë qyteti, por dhe në këtë rast , pra në inçizimin e pllakave , ai nuk haroi të inçizonte parodi e dialogje humoristiko-satirike, duke u bërë kështu i pari në historinë e  muzikës shqiptare në këtë fushë.

Dhe të mos harojmë edhe kontributin e tij si poet, krijues i teksteve të këngëve, skeçeve dhe parodive, ku gati 80% e tyre kanë autor Neç Mukon. Niveli i lartë artistik i këtyre krijimeve ka bërë që ato ti rezistojnë “harimit”.

Pyetje:Kini thënë se… të këndosh këngën labe nuk është e lehtë, por të këndosh këngën himarjote duhet të kesh dy palë mushkëri. Pse thoni këtë?

Përgjigje: Sepse jo kushdo mund të këndojë këngë himarjote, për vetë mekanizmin e të kënduarit. A e kini vënë re që isua e këngës himarjote i ngjan një plumbi që ngrihet e ngrihet lart dhe thua me vete se s’do mbarojë kurrë kjo ngritje. Duhet të keshë mushkëri të forta ta mbashë këtë iso, deri në momentin që prerësi ta presë këngën. A e kini vënë re, psh që kënga “Vajzë e valëve” nuk ka refren? Kjo ndodh për arsyen e thjeshtë se edhe rolin e refrenit e ka marë iso-ja.

Nisja e këngës himarjote është shumë e thjeshtë, marësi  këndon një varg (vajz’ e valëve, psh). Pastaj futen gjithë pjestarët e grupit me iso, për ta mbajtur dhe ngritur lart këtë këngë. Pa ison e saj të fuqishme dhe fine, kënga himarjote nuk do egzistonte.

Thashë që marësi citon një varg dhe jua le vendin pjestarëve të tjerë ta mbushin botën me ison e tyre. Kjo teknikë e të kënduarit, ku marësi citon vetëm një varg, dëshmon lashtësinë e këngës iso-polifonike, ku më shumë se evidentimit të rolit të marësit, i kushtohej rëndësi  isos kolektive (bashkë të kënduarit).

Duke e dëgjuar këngën himarjote, thua me vete: Më madhështore nuk e bën dot njeriu. Krijime të tilla janë vepra viganësh,viganë nga shpirti,viganë nga diapazoni pamor.

Të tillë ishin pjestarët e grupit të Neço Muko Himarjotit, por edhe vazhduesit e mëvonshëm, pjestarët e grupit të Dhimitër Varfit dhe Lefter Çipës, të cilët me të drejtë i nderon sot jo vetëm Himara.

Prandaj ju ftoj edhe juve   që ti nderojmë, qoftë thjeshtë me pjesmarjen tonë në këtë ceremoni në datën 14 dhjetor në Himarë.

Faleminderit!