Timo Merkuri

 

NJË SHKRIM JO SI REPLIKË

 

          E lexova me shumë vëmëndje fjalën që Prof. Aleksandër Peçi mbajti në Simpoziumin për Këngën Labe të organizuar nga Shoqata Atdhetare   Kulturore Labëria në sallën UNESCO të Muzeut Historik Kombëtar më datën 25 Mars 2023. Personaliteti i tij më imponoi një lexim të vëmëndshëm dhe po ti shtojmë kësaj edhe interesimin tim të madh për temën dhe simpoziumin, besoj që ju krijoj bindjen se leximi prej meje është bërë shumë i kujdesshëm, madje mund tju pohoj se e lexova mbi dy herë. Duhet të pranoj se ky lexim imi i përsëritur mu imponua më shumë nga habia për atë që lexova të shkruar nga Profesori, sepse ato që kishte shkruaar ai si argumentime teorike nuk binte në kundërshtim me ato që kam shkruar, botuar e publikuar unë në lidhje me iso-polifoninë, madje në zbërthimin teoriko muzikor të problemit  mua më dukej se mbështeste idetë e mia, ndaj dhe unë këtë shkrim nuk dua ta quaj replikë.

            I-Qysh në krye Profesori thekson: “S’mund të thuhet absolutisht jo, që polifonia jonë vjen nga muzika bizantine kur polifonia  është shume më e lashtë se viti 395” dhe se: “Në gjithë botën muzikat etnike kanë lindur shumë shumë kohë përpara kristianizmit”.

           Kjo deklaratë është plotësisht e saktë, por më e rëndësishmja është se kësaj linje i qëndroj jo vetëm unë por studiues të huaj, Akademia e Shkencave dhe gjithë mbështetësit e termit iso-polifoni.

           -Qysh te shkrimi im “Hymn për iso-n” në vitin 2005 dhe në librin tim “Shenjtëria e isos” e vitit 2008 e gjer më sot kam theksuar se kënga jonë polifo-nike me iso,  iso-polifonike, vënçe, shumzërrëshe etj. është shumë më e vjetër se koret bizantine .. dhe jo vetëm që nuk ka marrë gjë nga muzika kishtare bizantine, por është kjo e fundit që ka “huazuar” nga kënga jonë, madje këtë e kam theksuar dhe në shumë shkrime të publikuara më von se botimet e sipërcituara.

Kënga jonë është më e vjetër se kultura bizantine, pse laboratori krijues i popullit  (mendohet se) e përfundoi procesin e shndrimit të ligjërimit mortor në këngë diku nga shekujt  VIII-V p.e.s. (ndonëse unë mendoj për një kohë shumë më të herëshme, parahomerike).  Sigurisht që kultura bizantine e lindur shumë më von, (në shek.IV të e.s.)  s’ka qasje e jo më të ketë ndikuar apo të ketë “krijuar” këngën tonë polifonike me iso, iso-polifoninë, këngën vënçe.

            - Lorenzo Tardo në librin “L’Antica Melurgjia Bizantina nell’interpreta-zione della Scuola Monastica si Grottaferrata” shkruan: "Shqiptarët, duke urryer robërinë  otomane, kur lanë tokën e të parëve nuk sollën me vete  mënyrën muzikore të Konstandinopojës, dhe as artin akademik të Protospaltit të hollë (rafinuar), por sollën me vete traditën e tyre muzikore krahinore, malsore dhe arkaike ..". Më tejë shton: "Duket se në tërësi, kënga bizantine, pra, s'ka arritur të ushtrojë ndikim mbi këngën polifonike shqiptare, ndoshta më tepër duhet pohuar e kundërta, kisha imiton këngën popullore polifonike[1]".

           - Akademiku Vaso Tole[2]  shkruan: “Në asnjë rresht të dosjes nuk ka shprehje “që polifonia jonë rrjedh nga muzika bizantine” dhe të arrish konkluzion të tillë duke u nisur nga kjo është qartazi abuzive dhe keqdashë-se...

 Nga ana tjetër, etnomuzikologjia jonë dhe studimet e profesorëve të nderuar Ramadan Sokoli, Beniamin Kruta, Spiro Shetuni etj, dhe pas tyre edhe unë, ndajmë të njëjtin mendim se kënga popullore e Shqipërisë së Jugut është shumë më e vjetër se kultura e re muzikore bizantine, e për më tepër,  nuk mundet as teorikisht e as praktikisht që origjina e një tradite me shumë zëra siç është polifonia jonë me iso të burojë nga një traditë një zërëshe me shoqërim siç është këndimi muzikor bizantin, për të cilin kanë dhënë kontribut edhe emra të mëdhenj si Jan Kukuzeli nga Durrësi etj”.

         

              II- Nuk e di çfarë shihni ju te këto rradhë, por ajo që shoh unë është fakti se të gjithë jemi të mendimit, shprehemi e mbrojmë idenë që kënga jonë (polifonike me iso, iso-polifonike, vënçe, labçe, himariotçe etj.) nuk e ka origjinën nga koret kishtare, nga kultura bizantine  dhe nga asnjë kulturë apo komb tjetër, por është krijim autentik i popullit shqiptar, krijim vetëm shqiptar dhe e ka origjinën nga ligjërimet mortore. Është normale që të debatojmë për kohën e shndrimit të vajtimit në këngë, fillesën e të cilit unë e kërkoj në fund të matriarkatit dhe fillim të patriarkatit dhe e lidh me prurjen e baladave të herëshme si “Balada e murimit”, “Balada Kostandini e Doruntina” etj të cilat kanë periudhë lindjeje fundin e matriarkatit (në ato balada nuk gjënden asnjë gjurmë shteti e apo hierarkie civile a shtetëror, ndryshe nga veprat e Homerit, madje te balada e Kostandinit nuk ka as autoritet të burrit si kryefamiljar, sepse autoriteti është i nënës (matriarkati në ikje) ndërsa te balada e murimit autoriteti i burit është në funksion të besës së lidhur mes tre vëllëzërve dhe jo si një autoritet institucional). Ajo që ka rëndësi është fakti se këto balada kanë “udhëtuar”nëpër epoka në formën e kënduar, ndonëse me një tekst më të shkurtër dhe një melodi më të thjeshtë, por gjithsesi me tipar të përbashkët të të kënduarit kolektivitetin dhe anonimatin.

              Vërtet që vajtimi gjëndet te Homeri (kur Akili vajton Patroklin) dhe te Plutarku (kur flet për Panin e Madh në Butrint) në formën e një vajtimi kolektiv, por këto vajtime janë një risi për botën, për studiues e udhëtarët e huaj, jo për ne shqiptarët, që i kemi pjesë të jetës sonë edhe sot.  Në aspektin kohor, mendoj që më herët se Akili të vajtonte Patroklin kishte qënë Ajkuna që vajtonte Omerin (dhe vajtimi i Ajkunës ka kolektivitetin) dhe para se Sirenat ti këndonin Odiseut, shtojzovallet dhe zërat këndonin e kërcenin  në lëndinat tona ( se nuk kishte salla  institucionesh shtetërorë sado të fazës së parë, dhe as palate a kështjella fisnikësh) ndërkohë që Homeri flet për mbretër, princa, kështjella e ushtri të stërmadhe.

            Pas kësaj, natyrshëm lind pyetja: Duke qënë se të gjithë jemi të mendimit se kënga jonë polifonike me iso, iso-polifonike, vënçe, shumëzë-rrëshe etj. nuk e ka origjinën nga koret apo muzika kishtare bizantine, por e ka origjinën nga ligjërimet mortore, atëherë për se po debatojmë mes nesh?

 

III-Profesori në shkrimin e tij  tezës të mos pasjes origjinë të këngës sonë nga kultura byzantine i bën edhe një sqarim me termillogji dhe argume-nta muzikorë, por çuditërisht në mes të shkrimit “këputi “ një batutë që më bëri të qesh, madje me zë. Kjo batutë  që ishte në mes të frazës : “..pa le sot e dëgjova ne simpozium “Bizantin isosi “ ishte pikërisht shprehja “Bizantin isosi” që përdorej si epitet fyes për një akademik, i  cili gjatë gjithë shkrimit të tij anatemohej si shpikës i  tezës së origjinës bizantine të këngës sonë polifoni-ke me iso, iso-polifonike, vënçe, shumëzë-rrëshe, labçe, himariotçe, çamçe, lunxhiote, etj. ndaj më duhet të theksoj se me gjithë të qeshurin që më shkaktoi , më la një shije të hidhur pse përdorej nga një intelektual i njohur  ndaj një akademiku dhe epiteti në vend që të ulte apo  nxinte sadopak personin që i drejtohej, ulte figurën e atij që e përdori në simpozium.

Profesori dhe akademiku janë  të dy “maja malesh” në fushën e tyre dhe dy maja malesh nuk përplasen  me njera tjetrën sado i fortë të jetë tërmeti që i lëkund, Ata mund të lëshojnë “gurë” në kohë tërmeti, por këta gurë gjithsesi do bien në këmbët e tyre dhe kursesi nuk do godasin dot majat e njeri tjetrit. Duhet që njeri prej tyre të jetë “kodër”, madje  e mbështetur te mali që guri i rokullisur nga maja e tij të ndalet në majën e kudrës Veçse dihet që   “mali” nuk e sfidon “kodrën” kurrë.

Më sipër paraqita shkrimin e akademikut ku shkruante se: “Në asnjë rresht të dosjes nuk ka shprehje “që polifonia jonë rrjedh nga muzika bizantine” dhe të arrish konkluzion të tillë duke u nisur nga kjo është qartazi abuzive dhe keqdashëse”. Profesori që i lejoi vetes të përdorte cilësimin “bizantin isosi” në fjalën e tij nuk paraqiti asnjë provë dokumentare, asnjë rresht të shkruar nga akademiku ku të pohonte apo cilësonte këtë tezë  të zezë  të origjinës bizantine të këngës sonë.

Parë në këtë përballje faktesh, akuzat ndaj tij janë hamendësime të disa njerëzve që burojnë nga moskuptimi  i zhvillimit, fakteve dhe problemit por: ”Njerëzit që nuk kuptojnë, shpikin. Dhe kjo është tejet e rrezikëshme” (Alda Merini).

 

IV-Atëherë kush dhe me ç’qëllim e krijoi këtë teori të origjinës byzantine të këngës sonë polifonike me iso? Profesori na e thotë vetë “.sot e dëgjova ne simpozium “Bizantin isosi”, pra ky term ka lindur dhe është përhapur mes atyre që organizuan simpoziumin, nga ata  që patën krijuar edhe termin “tole-polifoni”.

 I nderuar Profesor! “Bizantin isosin” e kini aty, madje edhe në tribunë (besoj). Është ai që përpiqet tju mbushë mendjen se akademiku paska thënë  më herët se kënga jonë ka origjinë nga sirenat, që fjalës së bukur shqipe “polifoni” ju shtua në UNESCO fjala greke “iso”, (kur dihet se fjala “polifoni” është një term grek, që ka fituar të drejtën e qytetarisë ndërkombëtare, ndërsa fjala “iso” është thjeshtë shqiptare, arbërore, ilire e parailirie dhe përdoret ende nëpër fshatra të thella nga pleq të pa arsimuar).  Është ai që vazhdon të kërkojë “grupe armiqësore në kulturë dhe art” dhe ëndërron të organizojë konferenca e simpoziume sipas shëmbëlltyrës së Pleniumit të IV të KQ të PPSH, por që harron se ka kaluar shumë kohë që nga ai plenium famëzi, njerëzit janë më të zgjuar dhe ajo që ka rëndësi është fakti se janë të lirë dhe skanë frikë nga instruktorët dhe sekretarët politikë.

 

V-Befasi për mua ishte kthesa llogjike e argumenteve, ashpërsimi i tonit dhe pozicioni prej nga fliste profesori.  Ai, pasi shpjegon  muzikalisht se : “shkallët byzantine s’kanë kurfarë lidhje me shkallën pentatonike” befas, si rrufe në të kthjellët shtron pyetjen: “Nuk e di Tole këtë ? Sigurisht që e di se ka shkruar libra dhe jep folklor në UA. Po pse e bën? Çfarë fsheh ai pas kësaj”?

E lexova dhe s’doja ta besoja që e lexova të shkruar nga një profesor, madje unë hamendësova se këtë frazë dikush tjetër e ka futur në materialin e tij dhe se ai vetë nuk e ka shqiptuar në simpozium, por u trishtova shumë kur lexova më poshtë se autori shkruante: “Ky është Vasil Tole i cili është krejtësisht i vetmuar e i mbytur në dallgët e këtij Deti të gjerë reagimesh që janë në mbrojtje të identiteti teritoial të polifonisë sonë popullore. Identiteti territorial i Polifonisë sonë popullore është i pa tjetërsueshëm  paaneksue-shëm”.

Toni prej prokurori që shqiptonte me ton të lartë në sallën e gjyqit akt akuzën  duke treguar me gisht “të pandehurin, armikun e kllasës, intelektua-lin me ndikime të huaja” kërkonte dënimin e tij maksimal. Si u shndrua në sallë gjyqi kjo sallë simpoziumi, si u bënë profesorët e muzikës prokurorë? Mos vallë vërtet ky simpozium ishte séanca e dytë e Pleniumit të IV famëkeq?

Ka edhe diçka tejet të dëmëshme fraza e mësipërme, pikërisht shprehja mbi “identitetin teritorial të polifonisë sonë popullore” i cili është. “i pa tjetërsueshëm i  paaneksueshëm”?

S’dua të hamendësoj se “identiteti territorial i polifonië” nënkupton territorin e Labërisë dhe vetëm atë, sepse kjo është më shumë se gabim. Ky është faj. Territori i lindjes e lëvrimit të polifonisë me iso, iso-polifonisë, këngës vënçe është shumë herë më i gjerë se hapësira gjeografike që quhet Labëri. Ajo që quhet kënga labçe është në fakt një variant i këngës sonë iso-polifonike, polifonisë me iso. Ajo është një degë e pemës së këngës iso-polifonike, vençe, polifonike me iso madje është dega më e re e kësaj “peme”. Varianti lab i këngës është një gur diamanti në kurorën e iso-polifonisë shqiptare për nga bukuria, fortësia dhe rezëllimi, por gjithsesi një gur diamanti nuk e zvëndëson dot kurorën. Kuroraështë simboli, diamantët janë element “estetikë”.

Vaso Tole shpjegon se: “ Me sa kuptoj, tendeca e kundershtuesve eshte qe te rrudhin e zvogelojne shtrirjen gjeografike qe perfshin kjo tradite e jashtezakonshme vetem ne nje zone te caktuar, kurse qellimi i aplikimit te shtetit shqiptar ne UNESCO ne 2005 ishte qe e gjithe zona natyrale e kendimit me shume zera ne Shqiperine e Jugut te ishte e perfshire, gjë qe u njoh nga UNESCO me vendimin e saj të 25 nëntorit 2005 me emrin: “Polifonia popullore me iso e Shqiperise”.   Në dosje jane shenuar te gjitha emertimet e dukurise me shumë zëra qe populli dhe studimet kane evidentuar gjate procesit te kendimit dhe studimit te saj, duke mos pasur asnje kufizim ne perdorimin e tyre ne realitetin faktik”.

Pra ndërsa akademiku ka punuar që të njihet iso-polifonia si pasuri e gjithë kombit shqiptar, ju me simpoziume kërkoni që ta shndroni në krijim të vetëm të një krahine, Labërisë.  Gaboheni shumë, kënga jonë polifonike me iso, iso-polifonike, vënçe nuk është krijim lab. Vetëm variant lab i këngës iso-polifonike është krijim lab dhe ky variant është përshatje krahinore e këngës iso-polifonike. Për më gjerë do flasim mbi këtë temë do flasim në veçanti përsëri, ndonëse kemi folur shumë.

Përsa i përket akuzës se akademiku e ka hartuar dosjen i  vetëm, pa pyetur grupet e interest, ai sqaron: “Dosja u përgatit nga një grup pune i përbërë nga përfaqësues të Ministrisë së Kulturës, Institutit të Folklorit, Universite-tit të Arteve dhe ekspertë të pavarur. Para dërgimit zyrtarisht të dosjes në emër të qeverisë shqiptare, në qytetin e Vlorës u organizua një seminar për prezantimin e dosjes dhe rëndësinë e kandidimit të saj në UNESCO”, fakte këto që janë zyrtarisht të dokumentuara.

 

            V-Në lidhje me simpoziumin, në qoftë se ju vërtet kërkoni autorin e termit “polifoni me iso, iso-polifoni” lexoni  babain e etnomusikologjisë shqiptare Rama-dan Sokoli, për të cilin ju thoni se “e ka quajtur polifonia popullore”, por që faktikisht  qysh  në vitin 1965  është  shprehur (duke e cituar me saktësi): “…atje ku flitet gegënishtja kemi muzikë homofonike, kurse përposhtë këtij lumi, atje ku ndihet rotacizmi i bashkëtingëllores “n” në “r” ose diftongu “ua” e tjera veçori fonetike të toskënishtes, atje ndihet dhe isoja së bashku me veçoritë e tjera polifonike”. Shihe se sa i qartë është: "…atje ndihet isoja së bashku me veçoritë e tjera polifonike". Pra ISO dhe veçori Polifonike! Shih “Folklori muzikor shqiptar-morfologjia”, Tiranë, 1965, fq.127.

 

Unë nuk mund të shtoj asnjë fjalë pas kësaj thënieje lapidare.

 

 

Sarandë, më 01.04.2023

 

---

[1] Informacion i sjellur nga Etnor Canaj. Libri i cituar ndodhet në Biblotekën e Akademisë së Shkencave Tiranë.

[2] Vasil S. Tole: “Mbi dosjen e polifonisë me iso në UNESCO” Tirana Diplomat dt 29 Mars 2023