Unë qaj me lot fëmije

Unë qaj me lot fëmije…

Përsiatje rreth librit “Nëntë vjet e nëntë ditë” të Petrit Rukës.

Nga Timo Mërkuri

1-Gjyshja ime i dinte gjithë përallat e botës.

Për këtë jam unë  dëshmitar. Të gjtha trimëritë e kësaj bote, unë i kam mësuar në përallat që na tregonte gjyshja. Te ato përalla unë kam gjetur vajzën e hënës, me të cilën sigurisht që kam rënë në dashuri dhe do isha martuar me ‘të, vetëm se atëherë kur e njoha , unë isha  fëmijë i vogël dhe dihet që, fëmijët nuk martohen por rriten.  (Kur u rrita unë,  s’di se  ku ishte  ajo, kështu që unë  mora motrën e saj për nuse). 

Por e kisha fjalën te gjyshja ime. Kaqë shumë përalla dinte dhe kaqë bukur i tregonte, sa që mua m’u krijua bindja se, gjyshja ime, jo vetëm që i dinte gjithë përallat e botës, por  i dinte, sepse ajo vetë    i ka “kërrier”. Kjo bindje mu përforcua më shumë nga fakti se, që kur më vdiq gjyshja, asnjë përrallë e re nuk erdhi në oborin e jetës sime.

Domosdo që gjithë përrallat e botës i ka “kërrier” gjyshja ime. Aqë të bukura sa ishin ato, plot me princesha e ylberë, me trima e me yje, me kuaj me flatra që rendnin nëpër re, asnjë tjetër nuk mund ti “kërrente” veç asaj.

Dhe i tregonte bukur gjyshja  këto përalla. Te dhëmbi i vetëm, në mes të   nofullës së sipërme, gjysëm i zverdhur nga duhani, të cilin  e pinte me çibuk, rinte gjithmon ndonjë trim i çartur, si  në një shkrep mali, që hidhej e rrëmbente të bukurën e dheut, të cilën e sillnin si robinjë të lidhur, nëpër zgavrat e dhëmbëve të rënë të nofullës së poshtëme ca katallanë të ligj. E rrëmbente dhe, sa hap e mbyll sytë, fluturonte  mbi kalin e fjalës fushave plot dritë të syve të saj.

   

Ne fëmijët fluturonim nga gëzimi dhe nëpër ëndëra e shihnim veten  në shpinë të kalit, me të bukurën e dheut në prehërin tone, duke rendur me galop a me revan, drejt ca vendeve ku bëheshin ca martesa, që ne si dinim mirë as si bëheshin dhe as pse bëheshin.

Shpesh këto përralla të gjyshes i dëgjonte edhe nëna jonë, por gjithmon duke bërë ndonjë punë shtëpie, duke gatuar, larë apo qepur rrobat tona, të nëntë fëmijëve. Asnjëherë nuk u ul nëna me ne,  të dëgjonte përrallat e gjyshes. Kjo për shkak të punëve të shumta që kishte, por edhe për një inat të zakonshëm që kishte me gjyshen, për shkak të grindjeve të  përditëshme nuse-vjerë. Sa herë që grindej nëna me gjyshen, ne fëmijët ishim rreth nënës, gati ta mbronim, si  të bukurën e dheut nga kuçedra me një dhëmbë. Ama kur vinte mbrëmja dhe gjyshja niste të na tregonte përralla, ne linim çdo lojë apo libër dhe rrethonim gjyshen, e cila nuk na mbante mëri për “tradhëtinë” e paradites. Le që ku mbante mënd ajo ç’kishte ndodhur paradite. Aqë plakë qe, sa që vetëm përrallat që kishin ndodhur para mijra vjetësh i kujtoheshin.

Por ajo që dua të theksoj, është fakti se të gjithë trimat e përrallave ishin djem të fshatit tonë. Këta djem niseshin  të trimëronin viseve të Venedikut apo “në të zezën Spanjë” dhe gjithmon linin në shtëpi nuset e tyre të reja, me porosinë që  ti prisnin….nëntë vjet e nëntë ditë…

Më kujtohet si tani gjyshja ime, kur theksonte këtë shprehje afati kohor…nëntë vjet e nëntë ditë…

Nofullat sikur  shtrëngoheshin dhe dhëmbët e rrallë sikur afroheshin me njeri tjetrin.

 Buzët mezi hapeshin, sa për tu zvaritur e për të dalur nga goja fjalët. Fjala nëntë, si një buçko i shëndoshë, mezi dilte mes buzëve. Fjalët ”vjet” dhe ”ditë” dukej sikur hidheshin nga lartësia e dhëmbëve, si një fëmijë që hidhet nga dritarja e shtëpisë për të vrapuar te fusha e lodrave. Po ja që nuk vraponin dot shumë, se u duhej të tërhiqnin  “buçkon” nëntë. Dhe ne i sodisnim gojëhapur këtë  stërmundim fjalësh, pa u thelluar aqë shumë te stërmundimi jetësor që ato mbartnin. Dhe pa e kuptuar pse gjyshja zymtohej sa herë që theksonte këtë afat. Pa e ditur se kjo shprehje ishte pjesë e një vajtimi  dhe vetëm dhimbje kujtonte.

Këtë zymti e kuptova vite më von, kur një bashkëfshatari ynë u dënua nëntë vjet . Ishtë një ditë e premte kur gjyqtari komunikoi në sallën e gjyqit vendimin për nëntë vjet heqje lirie. Heshtja ishtë ulëritëse. Befas këtë heshtje filloi,  çuditërisht, ta zbusë një vajtim i nisur nga mesi i sallës. Ishte nëna e të dënuarit që filloi të vajtojë me ligje të birin. Fjalët që kuptova mes rënkimeve ishin pak a shumë…Ku do ma kalosh të ritë/ o biro/ nëntë vjet e nëntë ditë/ o djalo…

Por nejse, e kishim fjalën te të treguarit e gjyshes. Pikërisht, në një nga këto ditë, gjyshja tha edhe fjalët e saj magjike, ato fjalë që i dhanë fund luftës kushedisashekullore të saj me nënën tonë.  Duke folur për nusen e trimit që rinte në dritare dhe priste burrin ti vinte, sipas besës së dhënë, nga e zeza Spanjë, duke bërë portretin e nuses, bëri krahasimin e pavdekshëm…ishte e bukur kjo nuse trimi, e bukur shumë. Ja, si nëna juaj. Me sy të kaltër e me flokë të verdha, si deti dhe hëna bashkë….

Ne fëmijët ngrimë në vend dhe u kthyem menjëherë nga nëna jonë. Gjithë dritat e botës sikur e ndriçuan dhe ne pamë, se asnjë e bukur e dheut, nuk kishte qënë aqë e bukur ndonjëherë. Shtoi kësaj edhe faktin që ajo ishte nëna jonë, asgjë tjetër nuk mund të krahasohej me të, në  këtë botë. Motra e madhe qeshi ndërsa ne fëmijët brohoritëm dhe përplasëm doçkat. 

Nëna e pa pak pjertas gjyshen, buzëqeshi lehtaz dhe vuri xhezvenë në zjarr. I bëri gjyshes një kamomil dhe ja solli në një gotë .  Dhe për herë të parë , nga sa mbaja mend unë, u ul bashkë me ne, për të dëgjuar përallën e gjyshes…Nëntë vjet e nëntë ditë.. , atë përallë që flet për një trim që vjen që nga Spanja e largët për nusen e tij sykaltër e flokëverdhe, të bukur si hëna…

2-Trimi vjen nga Spanja e largët, ku ishte dërguar nga mbreti (prijësi) i tij bashkë me disa shokë.  Madje edhe në variantet e tjera të këngës citohet pikërisht Spanja.

…Nga po vjen o rob i xanë/ prej asaj të zezës Spanjë… thotë një variant i kësaj kënge. Pyetjes retorike se…a nuk është pak larg Spanja nga Himara, për tu vendosur aty ngjarja, unë do të thoshja se Spanja për Himarën dhe për këngën popullore është shumë afër, disa ditë rrugë me kal. Madje misteri i këtyre  ditëve udhëtim e bën më intrigues motivin.

Por edhe realisht Spanja nuk ka qënë e largët për luftëtarët himarjotë. Nuk e kam fjalën për  Petro Markon e Stefan Dumin, pjesmarës në Luftën e Spanjës.

Djemtë e Himarës  gjithnjë kanë mbushur radhët e ushtrive europiane, venedikase dhe të Napolit, duke nisur si ushtarë të thjeshtë, me rrogë, e duke përfunduar  graduantë të ushtrive.

Thotë një këngë popullore…Këta thopajtë e parë/… shtatë ishin gjeneralë/ ndë krajli napolitanë…

Në qoftë se do numërohen  ushtarakët e lartë të ushtrisë venedikase dhe napolitane, rezulton se mbi  80 gjeneralë dhe kolonelë të  këtyre ushtrive ishin nga Himara.

Por  në se këta ishin në ushtrinë e Venedikut dhe Napolit, një tjetër himarjot bridhte sheshbetejave të Europës, fitonte nam e famë dhe tituj fisnikërie në saj të fitoreve të aritura me 500 kalorësit e tij. Është fjala për Mërkur Bue, tre herë kont në tre shtete të ndryshme.  Mbreti i Francës, Luigji XII e quan “Kont Aquinos i Rocasessccas”, Ludovigu i jep titullin Kont dhe Venediku i jep titullin “Kont i Trevizos”, si dhe  kalanë e Trevizos, ku ka edhe varin. Dhimitër Pilika e vendos origjinën e tij në Dhërmi, bazuar te një dokument i firmosur  prej një  Pjetër Bues, si  përfaqsues i Dhërmiut. Në fakt mbiemri Bue vjen nga fjala buis (jo nga fjala buall)  dhe do të thotë …buron, rrjedh (ujë). Vendit ku buis apo buron uji i thonë “buna”. Realisht në një tjetër fshat të Himarës ka një emërvendi që quhet Buna’, ku jo vetëm ka  burim uji, por aty gjënden edhe  themelet me gur të gdhëndur të një ndërtese të stërlashtë, me përmasa aristokratike.

Si për të vërtetuar tezën tonë të sotme, një tjetër himarjot do degdisej sheshbetejave të Spanjës, mote e mote të shkuara dhe ndoshta, është pikërisht ai, që i ka dhënë jetë legjëndës të trimave himarjotë që …vinin…nga e zeza Spanjë. Eshtë fjala për Feldmarshallin Zhonopullo (Gjonpulo) me origjinë, jo nga Qeparoi siç është thënë por nga  një tjetër fshat, pranë Qeparoit, por gjithësesi në zonën e Himarës. Fillimisht është dalluar në luftën e Kazalisë në  Lombardi në vitin 1634 dhe në kryengritjen e Napolit në vitin 1647.Ai  iku në Spanjë por nuk u harua. Madje një këngë për ‘të, (e përshatur në shqipen e sotme) thotë…More Zhonopulli burrë/ I fortë si shkëmbi gurrë/Ndë Spanjë të doli nami/ Mor Zhonopull kapedani …(Robert Kasneci, “Kapetanata e Bregdetit)

Të gjithë këta ushtarakë triumfues kanë patur ushtrinë ose formacionin kryesor të ushtrisë,  të përbërë nga  djem himarjotë, kryesisht. Duke lëvizur, luftuar e triumfuar me këto formacione, është e natyrëshme që të tërhiqnin vëmëndjen e gjithë fisnikërisë për mënyrën e luftimit dhe të jetës. Dhe si të tillë të kërkoheshin kudo, qoftë si roje, qoftë si luftëtarë. Dhe, vetëkuptohet që edhe zonjat e zonjushat e oboreve jetonin histori romantike me këta djem të rinj.

(Nuk po e përmëndim rastin e himarjotit Bartolomeo Mitre, Presidenti i Parë i Argjentinës për arsye se ai veproi vetëm, pa shpurë himarjotësh me vete).

3-Pra Spanja nuk ishte larg për himarjotin dhe  këngën e tij. Variantet e këngës ku diku është rob (Kënga e Ago Ymerit) dhe diku është roje obori, në të dy rastet i dashuruar nga vajza e mbretit, nuk kanë asnjë rëndësi për këngën. Ky është një parfum romantik i zakonshëm për këngën himarjote, e cila  shikon gjithmon drejt Europës. Është  më i mbështetur shqiptarisht  varianti i këngës “Nëntë vjet e nëntë ditë” në krahasim me variantin e Ymer Agos,  për vetë faktin që, garant dalin shokët e tij për besëmbajtjen e Kostandinit para mbretit, garanci që mbështetet te  besa dhe institucioni i saj në jetën shqiptare, në rraport me  garancinë me burim dashurie të princeshës spanjolle, te kënga e Ymer Agos. Pra, kjo balladë është thjeshtë një balladë për besën. Madje këtu ka dy besë që duhen mbajtur. E para besa e dhënë te gruaja që ta presë …nëntë vjet e nëntë ditë…(besë e dyfishte kjo, sepse besatohet buri te gruaja, që do të kthehet  brënda nëntë vjet e nëntë ditëve, por besatohet edhe gruaja te burri, sepse ajo do ta presë burrin nëntë vjet e nëntë ditë) dhe besa e dhënë mbretit spanjoll që do rikthehet në oborin e tij. Në këtë konteks, varianti i Ago Ymerit për rikthimin e tij në robëri, në burgjet e mbretit spanjoll është më dramatik se varianti i Kostandinit, i cili rikthehet në Spanjë, por gjithsesi si roje obori mbretëror, pa llogaritur privilegjet e mundëshme që do ti bënte mbreti pas kalimit të kësaj sprove.  Kujtojmë se në variantin e Ago Ymerit mbreti spanjoll i jep lirinë në fund. Por e rëndësishme është se qoftë  Ymer Ago qoftë Kostandini i vogëlth” i mbajtën të dy besët e dhëna, duke dëshmuar kështu një nga cilësitë elitare dhe thelbësore të kombit shqiptar, cilësi që u bë proverbiale në botë.

Dhe kjo është më kryesorja. Prandaj theksojmë se rrënja e kësaj ballade është thjeshtë shqiptare. Nga sa thamë më sipër konkludojmë edhe se nuk janë dy ballada të ndryshme, njëra e Kostandinit dhe tjetra e Ymer Agos, me subjekt të përafërt, por është  ballada e “Kostandinit të vogëlth” e quajtur ndryshe  “Nëntë vjet e nëntë ditë”, e cila, e kënduar më von, në ambiente të myslimanizuara të trevave veriore, vesh një kostum  mysliman (emri Ymer Ago) pa ndryshuar  thelbin e saj.

Madje mendoj se kjo këngë ka egzistuar  paralelisht , në zonat jugore dhe në zonat veriore të vendit, në variantin e “Kostandinit të vogëlth”,( po  të kemi parasysh  unitetin shpirtëror  të kombit shqiptar, me dallime jo thelbësore jug-veri), dhe se më von, pas  epokës skënderbejane, në zonat e veriut kjo balladë u vesh me petk mysliman.

4-...nëna u ul  bashkë me ne, për të dëgjuar përallën e gjyshes…Nëntë vjet e nëntë ditë..., atë përallë që flet për një trim që vjen që nga Spanja e largët,  për nusen e tij, të bukur si hëna…

Dhe gjyshja ime e tregonte bukur përrallën. Dhe unë rrija i mbërthyer pas buzëve të saj, si tani, pas reshtave të librit të Petrit Rukës.

…Kur hyn kali në avlli/ Derdhet orizi si shi/ Bie nga qielli si dëborë/Mos e hedh zoti me dorë…Mbi patkoin  hënëprerë/Thyeje qelqen me verë…

Këtu Petrit Ruka gabohet dhe është i vetmi rast ku ai gabon në këtë balladë. Në Pilur nuk prodhohej dhe as prodhohet orizi, thjeshtë për mungesë të ujit të shumtë që duhet. Ku do ta gjenin pilurjotët asokohe kaqë shumë oriz, sa që ta derdhnim si shi mbi kryet e dhëndërit e mbi vellon e nuses. Po të kishim kaqë shumë oriz, do e kishim bërë pilaf dhe ja çonim edhe dhëndërit e nuses që të hanin, pse ta  linim të vente dëm.

Po në s’kishim oriz, kishim yjet aty pranë. Gjyshja mua më ka treguar se nëpër dasma, pilurjotët zgjatnin dorën drejt qiellit, mbushnin grushtet me …yje… dhe i  hidhnin mbi kryet e çiftit. Vetkuptohet që i zgjidhnim ca yje të vegjël e të bukur që kishe lezet ti mblidhje në pëllëmbë të dorës. Se, ruajna zot, po  të mirje Arushën e Madhe dhe t’ja hidhje nuses mbi krye, më e pakta do e rrëzoje nga kali mu në portë të kishës, le që do e lemerisje për tërë jetën vajzën e botës. Këto mi ka spjeguar hollë-hollë gjyshja ime në ato mote përrallash dhe ska ç’të më dëftojë  Petriti.  Pastaj, ku  Petriti e ku gjyshja ime.

Edhe vargjet e tjera…Nusja me dhëndërin do flerë/ Vajzëria do ti bjerë/ Ishte vajzë do bëhet grua/ Qe rrëkezë do bëhet krua…janë tëpkë filozofia e gjyshes sime. Se si i ka marë autori nga gjyshja ime, është tjetër punë, por unë nuk do ta kallzoj. E dini pse? Jo pse gjyshja ime ka vdekur  me kohë e me vakt, por për arsyen se e tregon përrallën  tamam si gjyshja ime dhe dua ta dëgjoj edhe pak.

Qasuni dhe ju  të dëgjoni…Se kthen kokën se ka frikë/Mos i çahet zemra krrak/Tek i sheh të dy në prag.

Kështu rinim dhe ne fëmijët dhe e shihnim gjyshen drejt e në dritë të syrit. Ne prisnim që trimi i porsamartuar ta griste letrën e mbretit dhe të kthehej te  gruaja e tij e bukur, që i ngjante nënës sonë. Pse, pak fermane  sulltanorë kanë grisur himarjotët? Pse mos  ta griste edhe ky dhëndër këtë? Do thuash ti që ndryshonte puna se letra nuk vinte nga Sulltani i zi i Turqisë por vinte nga strategu i Himarës (himarjotët skanë patur mbret por  udhëhiqeshin nga dy strategë që zgjidheshin nga populli dhe që nderoheshin më shumë se çdo mbret ). Por këtu është puna, fermani i sulltanë grisej e digjej por urdhëri i strategëve vetëm zbatohej. Dhe zbatohej me këngë në gojë e me valle…valle me gjëmime/.

…Katërmijë ushtarë rresht/ I ka prerë zemra në besë/U ka rënë mbi sy një vesë/…Sjanë ushtarë po janë fëmijë/Luten që një po të vijë…

Këtu fillon legjenda e himarjotëve të bardhë si ëngjëlli, me Fjalë të dhënë, me Besë.

Këtë Besë që mbreti Spanjoll e quan…fjalë/E mer era more djalë…dhe që, sipas zakonit mbretëror, kërkon peng një …kokë burri. Po kjo është gjëja më e thjeshtë për himarjotët, një kokë do mbreti,  dyzetë burra me kokën si shkëmb mali i dalin garant. Sepse ata qenë djem të rritur me besë dhe nuk e koncepronin dot të shkelej besa. As vdekja nuk kishte aqë fuqi sa  ta pengonte  mbajtjen e besës. Po ku marin vesh mbretërit e botës nga besa e pilurjotëve,  nga besa e shqiptarëve. Po tu kërkonte mbreti flori  apo argjënd si garant për lejen, pilurjotët do  gjëndeshin ngushtë. Se ishin thjeshtë luftëtarë, nuk qenë pasunarë. Po ky budalla mbret kërkon garant një kokë trimi? O burra kush është më trim të dalë përpara. Një do ti o mbret? Ja ku  na ke të dyzetëve. Madje, tja marim dhe një kënge me valle, se ja hodhëm këtij mbreti spanje.

Çështë ai që shkon kaluar/zhduket si rrufe/ dhe lë mbrapa në të shkuar/pluhur gjer në re…çështë ai hipur mbi kalë/xhind apo njeri/zoti im të qofsha falë/ vetëm ti e di...

Në fakt e di  dhe unë o Petrit Ruka, se ma ka treguar gjyshja në femijëri. Por ty  të lumtë për këto që ke shkruar, se jo vetëm që më kujtove gjyshen time, të mirën gjyshe, por më gozhdove me sytë mbi libër, si dikur, me sytë e hapur tejë mase, mbërthyer në gojën me dhëmbë të rallë të gjyshes, duke pritur të dilte trimi Kostandin hipur mbi kalë, tek rendte nëpër yje e nëpër re, për të aritur te porta e kishës të bukurën e tij, që donin tja mirnin. Që ai mbriti në kohë në kishe, edhe unë kam pakëz meritë sepse gjatë gjithë rrugës, në mëndjen time bërtisja …yja bardho…jepi,…vrapo …bardho …dhe zemra ime ja bëntë tak a tak. Po ku ta dije ti këtë o Petrit, që ta shkruaje. Por nejse, ska gjë, kujdes për balladën  tjetër.

….Tregon për një grua/që qan buzë detit/nëntë vjet me rradhë/qan e vetëm prêt…(qan e zeza qan/ mbi një gur anës së detit  )dhe nga ata lotë/deti qënka bërë/dy herë më i kripur/Ah, i gjori det…   Ore, mos ja mora këngës Vajz’ e valeve? Çdo gjë bën vaki me këtë Petrit Rukën.  Dëgjoni sa bukur e thotë…Ndryshon bari, ndryshoi era/ derdh parfum në  rrugë dhe fera/ndryshoi uji në burime/se këndon me ligjërime/bujarin e e tokës sime/gjuhë e fisit pellazgjik/s’ësht e folur, është muzik/ndaj në djep të historive/u dha emrat perëndive…

Ah që si kam këtu nja tre –katër shokë, që tua thoshja me këngë pilurjotëshe këto mrekullira. Se kur na i tregonte gjyshja, i shkëlqenin sytë dhe fjalët i ridhnin si melodi. Ajo po, që dinte të tregonte përralla. Ose  kur dëftonte vujatjet e nuses e cila….reth e rrotull këngët/I dëgjon si kujë/pamjet i sheh trubull/sikur janë nën ujë/, ose…qirinjtë/ qajnë kokë më kokë/… dhe sidomos kur thoshte fjalët…ti moj kallogre…i dridhej buza e poshtëme dhe nga qepallat, ku qe fshehur zgjaste kokën e sulej turavrap një pikë  loti.

Po skishte shumë rëndësi ai lot vetmitar, sepse shumë shpejt vinte thirja triumfuese…O ju krushq…/ndaleni këtë kurorë/jam në besë dhe një orë/… e cila na bënte të  duartrokisnim dhe, më pas  të thërsinim gati në korr fjalët “njihe, njihe” kur gjyshja thoshte fjalët e nuses…nga ta njoh o trim i tretur/ unë një natë me të kam fjetur. Ne na vinte pakëz inat….Çbudallaçkë kjo nuse, pse për të fjetur vajti në gjerdhek? Po qe për të fjetur, le të flinte në fshatin e saj, jo të vinte në Pilur. Nuset prandaj janë nuse, ti mbane hapur edhe sytë.

…Tridhjet vjet më parë, si ty/ unë kam qarë nën batanie… i thotë Petriti të birit.(Në fakt donte ti thoshte nja  pesëdhjetë e ca vjet më parë, por i ka bërë llogaritë me gishta dhe gishtat i kishte të zënë me cigare). Po ç’taksirat të pata unë more Petrit Ruka, që pasi kam qarë para pesëdhjet vjetëve, të lotoj edhe njëherë tani mbi vargjet e tua. Do thuash ti që është fëmijëria e largët ajo që më ka lënë ca lotë nën qepallë, për ti derdhur tani. Dhe që i derdha tani mbi vargjet e tua, se erdhi koha ti derdhja e skisha ku ti derdhja më mirë se te kjo balladë.

Mirë pra, mos u mbur shumë. Unë besoj se lotova, pse ti me këtë balladë më kujtove gjyshen. Ajo po, që dinte të “kërrente” e të tregonte përralla. Asaj i takon “Çmimi i parë”,”Penda e Artë” a ku ta di unë se çfarë  jipet në këto raste.

Sa për ty o Petrit Ruka, ty të takon një bodile me raki Piluri, që ta pishë me shëndet e të na shkruash përrallën tjetër.

Domosdo nga ato të gjyshes sime.

Se bota s’ka  përralla të tjera.