Ku
hardhia
pikon
vesë
Këngë, vaje e bejte piluriote,
mbledhur e redaktuar nga
TIMO MËRKURI
Rekuiem për tim
atë
Im
atë, nuk ishte poet.
Nuk ishte as poet dhe as rapsod
dhe ajo që është më kryesorja, as ai vetë nuk ka pretenduar ndonjëherë,por as
edhe unë nuk pretendoj ta prezantoj si të tillë.
Ne, fëmijët e tij, asnjëherë nuk
e kemi dëgjuar të deklamojë vargje.
Jo vetëm kaq, por unë nuk e kam
dëgjuar asnjëherë edhe të këndojë.Dhe kur them këtë, nuk kam parasysh
rolin e shumënderuar të marrësit,
por edhe rolin shumë ‘’popullor’’ të mbajtësit të
isos.
Gjithmonë e kam parë tim
atë larg këngës e zhurmës së saj të hareshme.
Serioz dhe me një tis të lehtë
ironie në të folur.
Stoik përballë furrtunave të
shumta që jeta përplasi mbi të, duke merituar si rrallëkush që në gjallje
këngën-vaj, që e portretizonte me tre rreshta;
-O more
Manol Mërkuri/Ç’do e keqe ty të zuri/Po dot kokën nuk ta uli.
Por
gjithsesi, asgjë nuk e afronte portretin e tij me këngëtarin, dhe ca më
pak me poetin apo rapsodin.
Dhe ja, pas
vdekjes së tij, duke rilexuar edhe njëherë dy fletore me shënime, mbajtur
prej tij, kryesisht në dhjetëvjeçarin e fundit të jetës,befasia që më
kaploi qe e dyanëshme.
E para qe,
se ato kujtime qenë, çuditërisht për mua, të shkruara në vargje, dhe e dyta
ishte se mua m’u dukën tepër të njohura.
Dhe vërtet,
shumica e tyre ishin vajtime, të cilat i kisha dëgjuar të ligjëruara nga im atë
në shtëpi,kur isha fëmijë ose edhe në vareza, ku unë shpesh e shoqëroja
në vizitat që ai bënte te varri i nënës, vëllait dhe gjyshes sime.Ai nuk
pranonte ta shoqëronte njeri në vareza,nuk donte që dikush ta dëgjonte duke
vajtuar,nuk donte të prezantonte këtë ‘’anë të dobët’’ të tij,ndaj shpesh unë e
shoqëroja larg e larg.Por nëse në vdekjen e nënës sime në vitin 1967 dhe
të gjyshes në vitin 1970 e ‘’mbajti veten si burrë’’, pas prillit të vitit
1978, që solli vdekjen e vëllait në ushtri, mbi burrin stoik triumfoi prindi
dhe dhimbja, qe kalvari dhe preludi i jetës së tij.
Çdo të
diel, kur dilte nga shtëpia,mund të nisej për kudo, por hapi e shpinte vetvetiu
në varreza. Dhe aty, duke haruar ç’do gjë, pa turp e pa ndrojë vajtonte mbi
varrin e të birit. Dhe jo në heshtje a me pëshpërimë, po me ligjërime që
dëgjoheshin së largu. Shumë herë kam parë marinarët e bazës detare,që
pasi kishin lënë lojën a stërvitjen, në shënjë respekti për dhimbjen e
tij,mbështetur pas gardhit rrethues të bazës, dëgjonin
kokëulur vajtimin e tim eti.
Ata
ushtarë, nga vajtimet e tim eti e kishin mësuar historinë e vdekjes së
vëllait tim, i kishin mësuar emrat e shkaktarëve të kësaj vdekjeje, dinin dhe
adresat e tyre në Delvinë e në Krujë, dinin vendin e plagës apo llojin e armës,
që u shkrep, orën e vendin e vdekjes…
Dhe tani,
ndërsa nisa t’i rilexoj këto vajtime të hedhura në letër, koha nisi të ecë
mbrapsht dhe unë u rindodha në ato çaste, kur buronte dhimbja.
Por këtë
herë, një dhimbje e kristaltë.
Më besoni,
ju lutem,se pas leximit të vajtimeve të tim eti, portreti i nënës, në kujtesën
time, u bë më i bukur se sa ishte dhe humnera e humbjes u shfaq më e
pamatë. Gjyshja iku duke marrë me vete gjithë përrallat e botës, ndërsa vdekja
e vëllait qe realisht fundi i jetës së tim eti.
Por
gjithsesi, një mendim më shkrepi në kokë befasisht;
- Im atë nuk qe poet As rapsod
dhe as këngëtar. Atëherë si spjegohet krijimi prej tij i këtyre
ligjërimeve, perla poetike?
Nuk di pse mu rikujtua
ideja që kam hedhur mbi origjinën e këngës nga vajtimi.
Por unë
nuk mund të merrem tani me këtë temë.
Nuk
i botoj këto vajtime për efekt studimi prej meje.
Unë po
botoj disa nga vajtimet e tim eti, në rradhë të parë,si një detyrim dhe respekt
për kujtimin e tij. Pa ç’ka se ato shfaqin një anë të dobësisë
njerëzore.Zbulimi i kësaj ‘’dobësie’’, brenda kontureve stoike të portretit të
tij,ma bën më të afërt, më të dashur e më njerëzor vetë kujtimin e
babait tim.Është si të zbulosh një thesar të fshehur brenda një mali plot
shkëmbinj e gërxhe.
Unë
duhet të shtoj edhe faktin se këto vajtime të shumta, disa prej të cilave po i
botoj në këtë libër, nuk janë hedhur në letër nga im atë me qëllim
botimi.Ato janë ligjëruar mbi varre, apo në shtëpi,janë logatur në
vetminë e dhimbjes mote e mote të shkuara.
Dhe më
pas, thjeshtë janë gdhëndur në ‘’katërshore’’ me qëllim që harresa e
moshës së tretë të mos i mbulonte me pluhurin e saj.
Mandje
as që m’i dha mua t’i përdorja. Unë thjeshtë i gjeta në sirtarët e tij,
qysh në vitin 2005, vit në të cilën edhe i botova disa krijime në
një nga përmbledhjet e mia me këngë, vaje e bejte pilurjote.
Studiuesit
e iso-polifonisë le të shohin vetë teknikën e funksionimit të
laboratorit krijues të këngës popullore. Unë i ndihmoj me faktin se im
atë ,ndërmjet vajtimeve edhe shkroi disa vjersha të pakta, disa prej të
cilave po i botoj te ky libër.
Por unë
s’mund të merrem me analizën e tyre.
Sepse
krijuesi i këtyre vargjeve nuk qe ndonjë poet, apo rapsod,krijimet e të
cilit t’i studioj me gjakftohtësi.
Ai ishte
im atë.
Dhe
ato vajtime të ligjëruara moteve të shkuara dhe të hedhura në letër prej
tij, janë thjeshtë jeta ime.
Ajo që,
rëndom quhet biografi.
Timo Mërkuri
Sarandë, më 1 nëntor 2010
Seneja më dimbëdhjete *
Seneja më dimbëdhjetë
Moj Vlora me histori
Plaku Ismail Qemali
Seç foli për Shqipëri
Më datën njëzet e tetë
Do ngrihetë flamuri
Më datën njëzet e nëntë
Do vete më Itali
Dua nja di djem me vete
Gjoja si për tregëti
Po të jenë djem të zotë
Të mo’i kuptoj’ njeri
Dhe në vdeksha unë vetë
Më bini në Shqipëri
Kaninë m’a bëni varrë
T’a kem Sazanin karshi.
Kostë
Gërdhuqi
Marrë nga
fletorja e shënimeve e Telo Stefanit
O Qemal, kur të përzunë
O Qemal, kur të përzunë[1]
Se doj’ të të zij Turqia
Reth nobeçitë t’u vunë
Hafijet e policia
Dhe një çikë pa të zunë
Erdhi të mori gjemia
Në Paris bërna të shpunë
Atje tek qe kadimia[2]
Seç u ngre Krajli më gjunjë[3]
Dhe krajlesha dhe e bija
-Cili je ti, more burrë
Që kërkon vulat e mia ?
-Unë
jam Smail Qemali
Prapa
më vjen historia
Ju
lutem vini një vulë
Të më
njihetë kufia.
Po do mos dojë Turqia.
-Do doje se s’është punë
Ësht’ e jona Shqipëria
Sazan e Karaburunë
Janë vatanet e mia.
Kostë
Gërdhuqi
Marrë nga fletorja e Telo Stefanit
O shokë ç’më
mori malli
O shokë ç’më mori malli
Ç’u bë Ismail Qemali
Ndë Paris, bërna te Krajli[5]
Hin e del si sorkadh mali
Thotë: Vendin pse m’a ndani
Pse kërkon ta marr’ junani
Fol’ Ismail Beu, folë
Se këtu s’jemi në Vlorë
Shqipërinë na kërkojnë
Shqipe katër vilajete
Në mes
të krajlëve mbete
I thonë
sulltanit; -Jepe.
-E jap. Po duan më vete
Janë trima pa alete
Dinë shumë marifete
I thonë difekut lepe.
-Kur erdhe, pse s’na pëjete.[6]
Kostë Gërdhuqi
Marrë nga fletorja e shënimeve e Telo
Stefanit
*
Në lidhje me këtë këngë ka mendime se
janë dy këngë të ndryshme të bashkuara në një, por gjithsesi ne i japim në
variantin që i gjetëm.
Nga Vlora dërgon prefekti
Nga Vlora dërgon prefekti
Të mbëlidhetë mileti
Vjen Qemal Beu nga deti
Është i vdekur i shkreti
-O ju djem, o ju shkollarë
Mos e harroni Qemalë
Që na mbolli këtë farë
Na la hasëll shqipëtarë.
Kostë Gërdhuqi
Marrë nga fletorja e Telo Stefanit
Kur u martua mbreti
Ahmet Zogu kur u martua
Dhe Stefan Prifti[7]
u ftua
Ç’pati që më erdhi mua
Dhe më kërkon këngë hua[8]
Kostë Gërdhuqi
E dha i biri Polo Gërdhuqi
_______
Këto vjersha janë botuar nga unë dhe te
libri ‘’Madhëria e saj –Kënga iso-polifonike’’ botim i MILOSAO Sarandë.
Ç’u mblodhë pleqtë më saba
Ç’u mblodhë pleqtë më saba
Gjithë folën me sira[9]
Se ç’u ngre dhe Pilua[10]
Kapetani përmbi ta
Zuri llafin edhe tha ;
-Udhë tjatër nukë ka
Ca do rrimë në kala
Të tjerët osha mbi ta
Që nga Gjashta Llogara
Të lumtë goja, të lumtë palla
Siç e the të doli fjala
Venetiku shket si ngjala
Nderove Thop[11]
e mëhalla
Llambro Çipa[12]
Motin nëntëqint e tetë
Motin nëntëqint e tetë
Erdhë asqerët përpjetë
Ç’u qepën si mizë e bletë
Erdhi dhe Pashai vetë
Thirri pleqtë me të çpejtë
‘’Padishahu jep fermanë
Gjithë ç’kishit, nashtin’ vanë
S’ka
kristian e myslimanë
Gjithë
do jemi osmanë
Nën’ të
madhin padishanë
Pleqtë
kur te ai vanë
Me një
llaf të gjithë thanë
-Dale se kemi fermanë[13]
Për venomet në Himarë
Mutabiqe në divanë
Veziri ç’u mbush me vrerë
S’më shpëtoni këtë herë
E jep urdhër mbi asqerë
Të përvëlojnë çdo derë
Po ç’e do, ngado që vanë
Qenë vënë në dhokanë[14]
Aferim të gjith u thanë
Që e vutë[15]
me pashanë
E ata panë se ç’panë
Ç’u shkulë e ikën e vanë
Dhe e muar basmatanë.
Llambro Çipa
Kjo këngë bën fjalë për kryengritjen e
vitit 1908. Ju rikujtojmë këngën e famëshme himarjote ‘’Nëntëqint e tetë
viti/Vaftin që shkoi komiti/ që bën fjalë për të njëjtën kryengritje.
Për autorësinë mendojmë të shihet
shënimi i këngës ‘’Ç’u mblodhën pleqtë në saba’’
P.S. Kjo vjershë dhe vjersha ‘’Ç’u
mblodhë pleqtë në saba’’ dhënë nga S Çipa, është botuar edhe te libri i Fane
Veizit ‘’Bregu i detit në këngë’’ me të cilin edhe jemi konsultuar.
Kuç e Pilur u bashkuan
Qaf, e qishës[16]
e bekuar
Kuç e Pilur u mbëluadh[17]
Me qëllim për t’u pajtuar
Prifti e hoxha u takuan[18]
U zunë duar për duar
-Që nga sot e ç’ka kaluar
Të na jenë të harruar.
Kostë Gërdhuqi
E dha i biri Polo Gërdhuqi
Për Pilo Kaçin
O Pilo Kaçi me mënde
Jeshe burrë për kuvënde
Nuk e di se si e bëre
S’le bina për veten tënde
Pr’ato pr’ato grika
Pem, e vreshta që të gjitha
Mo i kish stolisë Gjika
Mërkur Mërkuri
E dha Thoma Kaçi
Autori e ironizon për të bijtë që s’i
kish fortë të hajrit.
Dhëndëri si bubuzhinë
Ç’të të themi moj Fotinë
S’të dhanë burrë të mirë
Dhëndëri si bubuzhinë
Një pëllëmb’ e ka kërcinë
Nuk ta shajmë për japinë[19]
Kur
të të humbas’ në brinjë
Do t’a
njoç më fërshëllimë
E martë
dreqi Vathinë[20]
Mërkur
Mërkuri
E dha Thoma Kaçi
Frosina porosit nusen
Moj mandile zezë korbë
Vajte nuse në Lalëpogë[21]
-Ç’tu them kur të vete poshtë?
-Hidhu trastënë në koshtë.
E dha Mondi Çipa
Një vajzë qe shumë e sertë sa që, jo
vetëm kthente fjalë, por vijonte edhe me veprime. Ditën që do martohej, për ta
ngacmuar Frosina Çakalli improvizoi dialogun e mësipërm, sikur nusja i kërkon
këshilla si të sillej me vjehrrin e vjehrrën dhe kjo i thotë që; sillu
ashpër,duke hedhur edhe trastën e ushqimeve në kopësht nga dritarja.
Kolë Koka qan për fiq
O fiq a të zestë fiq
Pse më latë pa miq
S’më flet Qërana në kriq.[22]
E dha Mondi Çipa
Vito m’u bëre në gjumë
Vito m’u bëre në gjumë
Aman moj Vito[23]
Sikur m’u mbite në lumë
Pas teje rashë dhe unë
Më trete Vito, më trete
Më bëre si lule vjeshte
Sa isha i ri më deshe
Se të vija me peshqeshe
Me futje duart në xhepe
Ç’gjeje i mirje për vete.
Popullore
E dha Ksanthipi Lapa
Ç’jam goditur në ballë
Ç’jam goditurë në ballë[24]
Për një vajzë që kam parë
Hyn e del n’ata divanë[25]
Ngre dollira me filxhanë
Me filxhanin e kafesë
Vajz’ e vogël e nënesë
Bjeri mes për mes baçesë
Këput trëndafil me vesë
-Na jep një moj derëzezë
-Jini djem e s’u zë besë.
Popullore
E dha Ksanthipi Lapa
O trëndafili me vesë
O trëndafili me vesë
Sakën se kërkon martesë
Pa vajtur njëzet e pesë[26]
O bobo e zeza unë
Ethet e gushtit më zunë
Seç më zun’ e më këpunë
-Të ligat t’i marça unë
Se jam djal, e duroj shumë
Duroj thika e barunë.
Popullore
E dha Ksanthipi Lapa
Halim Xhelo Tërbaçi
Ki Halim Xhelo Tërbaçi
Qafëgjatë si i jati
Me mbretin e zu inati
Mërkuraj e shpuri fati
Kol Mërkuri e dëgjoi[27]
Si çoban të tij e koi[28]
Me bagëti shtegëtoi
Tej kufirit e mërgoi
......................................
Kostë Gërdhuqi
E dha Polo Gërdhuqi
Dasmë me qepë
-Do këndoj se më erdh’ radha[29]
Se më erdhnë dy zogëlara[30]
Njera pas tjetra rëpara[31]
-Ç’të të them, o Andre Mara[32]
Pa vështro ç’kemi përpara
Qep’ të kuqe e qep të bardha
Hëngrëm ne, u ngop mëhalla.
E dha K. Lapa.
Andrea Çipa në Pilur bëri dasëm se
martonte djalin. Pak më parë kishte martuar edhe një djalë, ndaj nga gëzimi
këndoi tri vargjet e para. Një dasmor për ta ngacmuar, mqse kishte shumë
qepë sofra e dasmës, prodhimet e reja të kooperativës, që paskëshin qënë me
bollëk, ngre këngën si vijon.
Kenga e dashit te vjedhur[33]
Llaj, llaj të keqen mëma
Fli rehat e vështro ëndra
Mos dëfto që ertim bërna
Se janë halle të rënda
Halle që s’na i ka takati
Se kemi ikë nga fshati.
Mjerë un’ e mjerë ti
Se këtu s’kemi njeri
O bobo korba, ç’na gjeti
Mallkuar qoftë kurbeti.
Popullore
E dha Filip Mërkuri
Vitua me shark me llapa
Vitua
me shark me llapa
I
mërzen tek s’ja zij vapa
Dhën e dhi veçë të trasha.
Kozma Mërkuri
E dha Aleko Mërkuri
________
Vito Qurku,një bari pilurjot, e
ngacmonte rapsodin dhe ky një ditë,nga që s’duroi dot ja ktheu me bejten
e mësipërme .Për t’u kuptuar ironia duhet ditur se Vito Qurku s’dallohej për
bagëti të shumta në të imta dhe sa për të trasha ironizohet për një gomar
që kishte .
Duhani i mikut
More duhani i mikut
Seç ja solli miku mikut
Po qelbej si gjeth i fikut.
Kozma Mëkuri
E dha Aleko Mërkuri
Rapsodi i kërkoi një mikut të tij
nga Kuçi pak duhan, sepse vetë ky i fundit mburrej për duhanin e mirë që
paskish.Duhani i erdhi, por rapsodit sqimatar nuk i pëlqeu fare ndaj i ngriti
bejten e mësipërme.
Ku vete Nasho Lapa
- Ku vete, o Nasho Lapë?
- Do vete për nja dy shkarpë
- Se kanë festënë gratë
- Dhe mo më japin paçatë.[34]
Fane Koka
Janinë të vate gjiqi
Ç’të të them, o Rrapo Plisi
Janinë të vate gjiqi
Të
treqint groshët i prishi
Treqint
përbishte kurrizit
Dajërit m’i hoqi fisi
Në vënd u mbeti mërizi
Në s’besoni dilni shini
Ku leh qën e ku del tym
Ku ja bën koburja bym.
Popullore
E dha Velço Gërdhuqi
Një kallaratas pagoi gjykatën në Janinë
me qëllim që t’u mirrte pilurjotëve kullotat në malin në kufi të dy
fshatrave.Pilurjotët e morën vesh,i dolën përpara dhe e rrahën,duke mos e lënë
të paraqitej në gjyq,ndonëse kishte bërë parapagimin.Nga mosparaqitja
humbi gjyqin.
Do lanetis këtë jetë
Do lanetis[36]
këtë jetë
Për dhimbjet që kam heqë
Për një trëndafil me vesë
O bobo kush mori pjesë
Qeni rud nga të teqesë
Që kish gjezdisur Moresë
O bejka shtërpë në vjeshtë
Që i rope gjithë deshtë
Pse s’u ktheve për të fjetë
Atje ku e dije vetë
Atje ku e dije tinë
Pse s’u ktheve moj Malinë
Të gostiç djalë barinë
Që të heq stenohorinë[37]
Që të mbaja djalërinë
Dhe ti vërtet bukurinë
Koço Mërkuri
E dha Pilo Kolagji
Sylarme,
moj grikëzënë
Sylarme
moj grikëzënë sylarme
Dil
në portë,apo s’të lënë sylarme
Mos
je yll a mos je hënë sylarme
A je
mollë për të ngrënë sylarme
Mollë
jam ,po s’shitem kurrë sylarme
Jam
ilaç për të sëmurë
sylarme
Populli
E dha Pilo Kolagji
Kam patur një zakon
E kam patur një zakon more shokë
Këndoja si gramafon
Po nashti kush e beson
Mbeti
Skutarai fron’[38]
Populli ku dimëron
Nëpër shpella me rigon
Qan foshnja e nuk pushon
S’ka e ëma me ç’e kon[39]
Kostë
Gërdhuqi
Pse s’del në
qafë te guri
Pse
s’del në qafë te guri
Kiço
Prift’ e Kiço nuri
I le
o Kiço i le
Shtëpinë
me gjith bahçe
Dhe
porta me zavëza
Bërë
Kiçua me sevda
Doli
marsi hiri prilli
Ç’na
iku Kiço bilbili
Gjikë Çipa vajton mikun
O Lilo
leshëra kuqe
O
Lilo leshëra kuqe
Trëndelina
në sënduqe
Tetë
dit’ dole hajdute[40]
As
u trëmbe, as u tute
Lilo
sorkadhe në zë
Ç’kërkove
në çadërë
Vallë
mo të bënë gjë
-Jo
Çeço të keqenë
E
keshë qepë me pë
Që
përposh e sipërë
Që të gjith atë shullë.
Kozma Mërkuri
E dha Pilo Kolagji
Në shteg të
keq të Koranit
Në
shteg të keq të Koranit
Në
Qafë të Gjisinamit
Doli
një nuse nga stani
I
mori flakë fustani
Nga
mitraloz i jermanit
Tek
shpij bukë partizanit.
O
Kalinë[41]
vajz e re
U
bëre fli për Atdhe
Dot
dëshmore s’u bëre[42].
Kostë Gërdhuqi
E dha Pilo Kolagji
Jaho Gjolikut
Jaho
Gjolik, kapetani
Për
çdo dit’ të rritet nami
Zemra
jote si luani
Syri
që s’luan nishani
Bën
që të dridhet gjermani
Thotë:
-Mosni mor,amani.
Kostë Gërdhuqi
E dha Pilo Kolagji
Ditën e formimit të batalionit të V të Brigatës së VI , e cila u formua
në Pilur ku dhe u rreshtuan djemtë dhe vajzat e fshatit Pilur
partizanë,rapsodi Kostë Gërdhuqi hoqi një valle të kënduar me tekstin e
mësipërm.
Bukëdhënia e djelmurisë
Moj
e bija e Marisë
O
ti ill i bukurisë
Bukëdhënia
e djelmurisë
Për
ca fjal’ të njerëzisë
Vure
dufekun në sisë
Natënë
në errësirë
Kush
e kaptoi avllinë
Në
derë të trokëllinë
Në
dishek tek jeshe shtrirë
Në
gjum e në ëndërrimë
Seç
ta prishi qetësinë
Të
puthi e të nduku gjinë.
Kozma Mërkuri
E dha Andrea Çipa
Ç’më thonë
për valle
Ç’më
thonë për valle
Vallen
nuk e di
Vajzatë
beqare
Ç’më
mbajnë mëri
Më
shikojnë vrejtur
Me
paraponi[43]
Më
thonë:-Pse vete
Me
dhën e me dhi
Vajzatë
beqare
Ç’më
mbajnë mëri.
Zaho Mërkuri
E dha Pilo Kolagji
Hiqu, Pilo
nga minxira
Hiqu
Pilo nga minxira
Mos
u le djeme hasira
Vini
pleqt’ si ësht’ e mira
Për
nja di tri net të dira
Merr
nja pes’ a gjashtë lira.
Gjikë Çipa
E dha Andrea Çipa
________
Një fshatar i quajtur Pilo kishte fejuar
vajzën,por bëri sherr me dhëndërin dhe,në inat e sipër i tha që s’ta jap
vajzën.Dhëndëri i revoltuar,dhe me pëlqimin e heshtur të vajzës, organizon
rrëmbimin e saj. Pilua i ofenduar rrëmbeu armën.Rapsodi i thotë të hiqet nga
minxira(vrasja që do të bëjë) që të mos u lejë hasmëri (hasira) fëmijëve dhe
këtë punë ta zgjidhin me pleqësi. Dhe më pas e ironizon kur i thotë se
për nja di a tri net që fjeti vajza me dhëndërin ( të dira-të gdhira) le të
marrë pagesën e gjobës që do t’i vihet dhëndërit
Rapsodi ironizon gjaknxehtësinë e Pilos
edhe në vjershën tjetër që thotë :
-Nxirë Pilua bërë pisë/
Si një buall i Vllahisë/
Hunda si qosh i shtëpisë/
Të shomë kë do kumbisë(rrëzojë,vrasë)/
Për rrëmbim të Agathisë.
O, moj
gushëbardhë
O,
moj gushëbardhë
Do
t’i them di fjalë
S’do
t’i thom nga vetja
Po
ashtu siç janë
Trupinë
si ngjalë
Sisatë
si dardhë
Ëmbëlsin’
që kanë
Lumthi
kush t’i hajë
Fustanin
të larmë
Rrugës
shkon ngadalë
Por
dhe këtë rradhë
Fitove
davanë
Se
djemtë s’të panë.
Kostë Gjikëdhima
E dha Andrea Çipa
Unë e zeza unë
Un’
e zeza unë,kuterina[44]
unë
Qish
do bëj pa burrë
Në
ktë fshatin tonë
I
madh qiamet u bë
Iknë
burrat e na lanë
Lakuriq
e xathurë[45]
Dhe
ata që ertin prapë
Po
të veremosurë[46]
Llogorait[47] ven
e vinë
Po
për të shëruarë.
Populli
E dha Velço Gërdhuqi
Qaj Kalbaq e
qaj Gjinikë
Qaj
Kalbaq e qaj Gjinikë[48]
Se
Stella ime ka ikë
E
kanë thertë me thikë
Ç’qenë
all’ ata rrufjanë
Thernë
fëmijën me kamë
Pataksën
gjithë dynjanë.
Hajdho Gërdhuqja
E dha Velço Gërdhuqi
Vajtim i Hajdhos për motrën e saj Stellën që u vra pabesisht në mal të
Sasajve me gjithe familjen.Kjo vrasje provokoi një hakmarrje më të
përgjakëshme nga ana e pilurjotëve, si dhe gjykimin në
mbledhjen e vilajetit në datën 28 Mars 1943.Për efekte njohjeje dhe studimore
po japim në këtë libër vendimin e marë në këtë mbledhje,ndërsa procesverbalin e
plotë të mbledhjes gjykojmë se nuk ka ardhur koha për ta publikuar.
V E N D I M
Të nënshkruarit përfaqësues të katundeve Nivicë-Bubar, Shënvasil,
Lukovë, Piqeras, Borsh,Fterë,Çorraj,Kallarat,Palasë,Dhërmi,Vuno, Himarë, Qeparo
dhe Kudhës,në mungesë të përfaqësuesve të katundeve Kalasë, Tatzat dhe Bolenë,
që ishin ftuar nga katundet Nivicë-Bubar, Shën-Vasil, Lukovë, Piqeras për
të biseduar rreth konfliktit që egziston mes fshatrave Sasaj dhe Pilur, të
mbledhur sot më datën 28 Mars 1943 (Njëmijë e nëntëqint e dyzetëetre) në
katundin Kudhës të rrethit Vlorë, biseduan rreth konfliktit në fjalë, ku
shkëmbyen mendime të gjëra tërë ditën e sotme, me zëra të përbashkët
V e n d o s ë m
1-Qysh nga dita e sotme e deri në mbarim të luftës së tashme të përbotëshme
dhe në qetësimin e plotë të brendshëm të vëndit tonë,të dy katundet Sasaj dhe
Pilur do të kenë një armëpushim të plotë, duke mos prekur asnjeri prej të
dy anëve, sido që të takojë gjatë kësaj lufte që është në zhvillim.
2-Në mbarim të plotë të luftës secilado anë që ta quajë vështirë të
detyruar nga ana tjetër,ka të drejtë të provokojë mbledhjen e një vilajeti të
ri para të cilit të paraqesë të gjitha pretendimet e tij për të siguruar të
drejtat e zakonit.
3-Në rast se ndonjëra palë(Sasaj-Pilur) brënda kohës së caktuar në pikën e
parë të këtij vendimi do guxojë të shkelë dispozitat e po këtij vendimi,duke
diktuar palës tjetër për hakmarrje,atëherë do të quhet në luftë të hapët e të
drejtë me të gjitha katundet që përfaqëson vilajeti me këto rrjedhime e
masa;
A-Në rast të një vepre kriminale nga një ose më shumë persona,egzekutimi i
menjëhershëm i fajtorit ose i fajtorëve do të kryhet prej popullit të katundit
të vetë dhe në rast refuzimi të këtij ekzekutimi prej popullit të katundit të
fajtorit e të fajtorëve,atëherë gjithë katundi quhet bashkëfajtor dhe u mbetet
krerëve pjesëmarrës në këtë vilajet detyra e ekzekutimit.
B-Në rast se krimineli ose kriminelët i shpëtojnë ekzekutimit, * arratisje
ose mëshehje,merren këto masa: i digjet shtëpia,u konfiksohet pasuria,u dëbohet
familja prej katundit të vetë ashtu edhe prej katundeve të përfaqësuara sot.
C-Cilido që bëhet strehë për familjen e për fajtorët si nga katundi i vetë
ashtu edhe nga katundet e tjera të këtij vilajeti,do të ketë po atë
dënim që përmendet në pikën B të nenit tre të këtij vendimi.
4-Në këtë armëpushim në pikat dhe dispozitat të këtij vendimi zë edhe
katundet që quhen ose mund të quhen të implikuar në konfliktin Sasaj-Pilur.
5-Ky vendim mbahet në tre kopje origjinale nga të cilat njëra i shkon
Këshillit të katundit Kuç,e dyta Këshillit të Himarës dhe e treta Këshillit të
katundit Nivic-Bubar.Këto të tre këshilla ngarkohen të shpërndajnë kopje të
njëjta me origjinalin e këtij vendimi nëpër katundet e thirrura në mbledhjen e
sotme të paraqitur.
Këshilli i Kuçit do shpërndaje kopjet e këtij vendimi në këto
katunde;Bolenë,Çorraj,Kallarat,Tatzat,Kalasë.
Këshilla e Himarës ndër këto katunde: Qeparo,Kudhës,Vuno,Dhërmi e Palasë.
Këshilla e Nivicë-Bubarit në katundet Shën-Vasil,Lukovë,Piqeras e Borsh.
6-Ky vendim pasi u redaktua u lexua me zë të lartë,u dëgjua prej të
gjithëve,u pëlqye dhe nënshkruhet;
HIMARË QEPARO
PILUR
Jorgji Bollani
Naqe
S.
Gjika Pano
Bala
Niko
Kaçelano
Kozma
Mali
Dhimë Gërdhuqi
Grigor
Polo
Dhimë Lapa
KUDHES
PIQERAS
NIVICË-BUBAR
Miço
Gjini
Sokrat Zaho
Miltiadh Papadhima
Mino
Llambro
Gogo
Llaçi
Vaso Psoniti
Jorgo
Kabuci
Kozma Baçeri
VUNO
BORSH
SHËN-VASIL
Taso
Pilo Fuat
Mati
Spiro Dajko
Xhafer Hajdini
LUKOVE
DHËRMI
KUÇ
Dhimë Varfi Kostë
Gorea
Bilal
Shahini
Vasil
Llazari
Rapo
Ali
Veip Zilfo
ÇORRAJ FTERRA KALLARAT
Bektash Alikaj Ali Dhuli Veliko Murati
Josif Kopali
V.Balili
PALASË
Grigor
Vera
Shëni: Kopjuar sipas origjinalit prej Ll.V.
Qeparo,më 10.04.1995
*- Mendoj se këtu mungon fjala ‘’me’’,dmth të
shpëtojë me arratisje etj.
Sqaroj se në këtë material nuk kam bërë asnjë ndërhyrje, qoftë edhe
për rregullime gramatikore.
Mos u tremb,
s’ta merr njeri
Vapori
zeherli
Miqtë
të rinë karshi
Kanë
lidhë rip të zi
Pallati
vetëmë ri
Mos
u trëmb , s’ta merr njeri
S’e
e ke hedh’ në tapi
Doktori
dhe deputeti
Vetë
vdiq apo ç’e gjeti
Thanë
e helmoi mbreti*
Marrë Priftja
E dha i biri Dhimë Boçi
___________
Marrë Priftja vajton në vdekjen e Simo Nidhit në 1940,deputet i
Parlamentit,nga Vunoi, qëndrimi i të cilit në raport me Italinë fashiste
shkaktoi dhe përhapjen e një versioni helmimi nga iItalianët,në tekst
mbreti italian.
Për huanë shtetërore
Në
fshat erdhi Bilbil Gjika
Në
Vanovë[49]
mban fjalim
Të
mbëlidhen ca të holla
Për
hua në qeveri
Fjalënë
e mori Rina[50]
-S’është
këtu Mërkuri im
Të
nxir portofoln e tija
Të
derdhte sheshit sotri[51]
Kozma Mërkuri
E dha Dhimë Boçi
Në kuadër të huasë shtëtërore,u bë
dhe në Pilur propogandë për dhënien e saj,por pilurjotët,tradicionalisht
të varfër dhanë dhe këtë ..bejte.
Maji më
pesëmbëdhjetë
Maji
më pesëmbëdhjetë
Shkon
e shkruan një gazetë
Për
Kurveleshin përpjetë
Kurveleshi
maja maja
Progonat
ç’u bë hataja
Të
tre Totajtë ç’i gjeti
Gjolekaj
seç ra gazepi
Ç’u
vra Bejkush dhe Xhevdeti[52]
Llambro Çipa
E dha Dhimë Boçi
Në Maj 1937 dështoi Kryengritja e Hetem Totos, i cili vrau veten në
Progonat.
Amaneti
Un’do
vete në kurbet
O
moj lulja plot lezet
Do
të lë një amanet
N.K.[53]
mos ja jep
Për
të tjerët mos pyet
Radhën
si të duash vet.
Mërkur Mërkuri
E dha S.Çipa
Nëntëdhjet e shtata në det
Nëntëdhjet
e shtata në det
Për
Shqipërin qiamet
U
tund vëndi si tërmet
Si
në tokë dhe në det
M’iku
vajza vet e tret
Se
kush e bëri sebet
Qoftë
mallkuar për jet
Në
Otranto u zun’ shteg
Mbi
njëqint e disa vet
Të
zest’ i hodhë në det
Lapidarë[54]
breg më breg.
Katerë Gërdhuqia vajton të bijën, Kasjani Pestrova mbytur në Otranto në 97
bashkë me dy djemt e saj.
Naço Boçi
burrë zakoni
Naço
Boçi burrë zakoni
I
kërkon ndihmë gjitoni[55]
Do
ta jap po mo’ tregoni
Se
fshatin m’a përvëloni
Mendon
Naçia së paku
Shkon
te Llambro kryeplaku
-Unë
dua rrobë gjaku
Llambro
Çipa e kuptoi
Shpejt
e shpejt një letër shkroi
Milto
Rexhos ja dërgoi
Njëzet
metra i pagoi
Shtëpia
përtej përoit
Koço
Çekefit ja çoi
Për
gjith natën e mbaroi
Shkabën
seç e pikturoi
Te
flamuri që valoi.
Kostë Gërdhuqi
E dha P.Gërdhuqi
Nëntëqint e
dhjetë viti
Nëntëqint
e dhjetë viti
Vaftin
që shkoi komiti[56]
Shqipëria
kriengriti
Ju hodh
greku dhe e priti
Ç’kërkonte
këtu jeziti
Ç’kërkonte
në këto anë
Neve
jemi Shqipëtarë
Luftojm’
e mbrojme vatanë.
Kostë Gërdhuqi
E dha Polo Gërdhuqi
Një variant tjetër i kësaj kënge thotë;Nëntëqint e dhjetë viti/Vaftin që
shkoi komiti/Than Himara kryengriti/Seç u ngre muteserifi/Asqer nga
Preveza ngriti/Himarës seç ja vërviti/Himar e zeza Himarë/Njëmij e dyqint
këmbanë/Ç’kini këmbana, pse s’bini/Apo trëmbi nga veziri/Bini moj të zeza
bini..
Këtë variant të dytë ka incizuar grupi i Neço Mukos në Paris.
Grik e zallit,
grik e bardhë
Një kuçiot:
Pilurjot
u martë lumi
Kaurët
i zuri gjumi
Kozma
Mërkuri :
Grik
e zallit grik e bardhë
Çadëretë
radhë radhë
O
bejler e agallarë
Dilni
të shihni jonanë[57]
Turqet*
u prishi vatanë
U
bën shtëpitë me panjë*
Mos
e cingrisni shejtanë
S’është
larg po është pranë.
E dha Velço Gërdhuqi
Në një dasëm në fshatin Kuç,një vendas ngacmon rapsodin , të
pranishëm si mik i ftuar.Rapsodi i përgjigjet duke revokuar një luftë të
herëshmë midis dy fshatrave, ku pilurjotët dogjën disa shtëpi të
kuçiotëve(turqet) dhe ata, provizorisht ndërtuan shtëpi me dru (panjë)
ose qëndruan nëpër çadra te zalli.Ndaj mos ta ngacmojnë se jemi pranë njëri-
tjetrit.Për hir të së vërtetës duhet të themi se të zotët e shtëpisë e
mbështetën fuqimisht rapsodin.
Të hëngëri
pleqëria
Të
hëngëri pleqëria
Komandant
Milo Mërkuri
S’do
të humbë historia
Pas
të vijnë djelmuria[58]
O
trimi mbi trima gjithë
Delvinaq
ngrite një pritë
.........................................
Për
ata djem të Shqipërisë
Mbetur
në Favian[59]
të gjithë
Në
bodrum të Italisë
Jorgo
Mërkuri[60]
o dritë.
Lefter Mërkuri
Kush e njih
Milo Mërkurin
Kush
e njih Milo Mërkurin
Çepezi[61]
e vllakabulin
Hajdut[62]
i maleve Sulit
Hajdut i malit Janinë
Kur e vranë Metelinë[63]
Italia sollot i nisi
Korfuzin e borbadisi[64]
Edhe shkollat ja gremisi
Në radio foli Anglia
Sa do japë+ Italia
Italia s’foli shumë
Pesjetedy meleunë[65]
Pesjetedy katomirë[66]
Që të mos prishë Greqinë.
Kozma Mërkuri
E dha Velço Gërdhuqi
Pilurjotët mbi
Himarë
Pilurjotët mbi Himarë
Kaptuanë
Strakënanë[69]
Hodhën syt e panë zjarrë[70]
Panë Kriston e Serjanë[71]
Kristo Daca e Serjan Daca
Njëmij e dyqint kuaca[72]
Kur i rethosnë[73]
te harca
U vijnë plumbat si mjaltëca[74]
Populli
E dha Syrja Vangjeli
Turp i madh….
Treqint
kok’ kope e Luçe
Hequr
këmborë e buqe[75]
Turp
i madh për djemt e Kuçe.
Populli
E dha K.Stefani
Porsi ujë
shkojnë vjetët
Porsi
ujë shkojnë vjetët
Me
vaj e me psherëtimë
Në
vdeksha me të vërtetë
Do
të më kujtosh, të zinë
Të
vish në varr ndonjëherë
Dhe
të ma rethosh me drizë[76]
Të më qash me lot e ligje
Të logitç me ngashërimë.
Kozma
Mërkuri
E dha Aleko
Mërkuri
Spirua i
hidhëruar
Spirua
i hidhëruar
Se
miku i kish mbaruar *
Vajti
për të ngushëlluar
Me
plakun kur u takuan
U
tok** e u përqafuan
Seç
foli pa u mejtuar
-Dhe
më të tjerë-tha nxituar
Pa
iku i turpëruar.
Kostë Gërdhuqi
E dha Polo Gërdhuqi
_________
Spiro Kolagji shkon për ngushëllim në Kuç sepse i kishte vdekur(mbaruar)
një mik.Nga hutimi apo dhimbja, kur takon të jatin e të ndjerit,në vend që ta
ngushëllojë sipas ritualit,psh ‘’të roni vetë’’,i thotë ‘’edhe më kokën e të
tjerëve’’ e cila në fakt, është një urim që jipet nëpër dasma, kur uron që të
martohen edhe të tjerët, ndërsa këtu tingëllon sikur uron’’ardhsha dhe në
vdekjen e të tjerëve,vdekshin dhe të
tjerët’’.
Në rrëzë të
Kastanesë
Në
rrëzë të Kastanesë[77]
U
hap grika e qesesë[78]
Kufiri
mori një kthesë
Mori
gjysmën e baçesë
Doli
Stela të pëjesë
Se
s’i lanë vënd të …dhjesë.
Kostë Gërdhuqi
E dha Polo Gërdhuqi
Pas debateve shumëvjeçare,u caktua kufiri i territoreve Pilur-Himarë
në Kastane.
Por një fshatar që e kishte shtëpinë në Kastane, ankohet se kufiri i
kalon mespërmes bahçesë, dhe rapsodi, për ta bërë situatën komike, sepse
s’ishte vendi për pretendime të vogla pas debateve shumëvjeçare për territoret,
thotë se këtij bashkëfshatari kufiri i kalon pikërisht te banja e
shtëpisë. Për të bërë devijimin e kufirit kërkoi dëmshpërblim.
Ç’panë me
çobanët, ç’panë?
Kiço
Gërdhuqi e Klio Kaçi
Në
Buna[79]
u ngeli vrapi
Aty
gjermani i kapi
Shpejt
e shpejt u la hesapi.
Pëjet
qiqia bilbilë
Ç’ësht’
andej nga fshati inë
Vëndi
në Apoqistirë
Dëgjonet
një ulërimë
Vran
Kiçon e Iraklinë
Ç’panë
me çobanët,ç’panë[80]
Sos
qenë politikanë.
………………………………….
Kostë Gërdhuqi
E dha Polo Gërdhuqi
_______
Në qershor të vitit 1943 gjermanët kapën dy pilurjotë dhe i masakruan
barbarisht, sepse nuk pranuan t’u tregonin vendndodhjen e partizanëve.
Për Cidhe Kolagjin
Kozma Mërkuri:-Krushku Cidhe na vjen lart
Kostë Gërdhuqi:-I kërkon fshatit hesap
Kozma Mërkuri:-Sos ka luftuarë pak
Kostë Gërdhuqi:-Bërtet si në Karadak.
_______
Një ditë dy rapsodët rrinin te rrapi i fshatit dhe shohin që nga
rruga e poshtëme,ku e kishte shtëpinë,po ngjitej për te rrapi bashkëfshatari i
tyre Cidhe Kolagji.Rapsodët,duke qënë se kishin edhe lidhje krushqie me të,
mendojnë ta ngacmojnë pakëz, ndaj ngrenë këtë bejte duke thënë secili nga një
varg.E bukura është se Cidhe Kolagji ishte një fshatar i urtë që si qe dëgjuar
zëri për ndonjë gjë,e jo më që ai të ngrihej e t’i kërkonte fshatit hesap për
ndonjë padrejtësi e të bërtiste si në Karadak.Vetkuptohet që nuk kishte luftuar
gjëkundi.
Ç’ kan’ vajzat
e fshatit
Ç’
kan ’ vajzat e fshatit
Që
më mbajn mëri
Jam
ritur në male
Me
dhën e me dhi
Ç’më
dërgojnë letra
Që
t’i mba në gji
Të
mos heq dot valle
As
të pi dolli
Ç’ke
moj lumëmadhe
Që
ma bën me sy
Më
hajde pas nate
Kur
zë frin veri
Të
të zbërthej gushën
Tër’
ato stoli
Të
të puth moj buzën
Se
jam djal’ i ri
Për
ty përmbys botën
Moj
për perëndi.
Mërkur Mërkuri
E dha Simo Kolagji
Aty ku hardhia pikon vesë nate
Aty ku hardhia pikon vesë
nate
Ku t’u lag shamia dhe
gjiret i lage
Ndaj nga vajzëria vete
vjen me çape
Po
unë të dija që ti s’thoshe llafe
Ç’ka
që gjitonia të përgjon inatçe
Këshillat
e mia ti ndërmënd s’i pate
Ndaj
dhe bukuria iku,po ku vate
Këtë
nuk e dija,se mendoja hakçe
Se
përndryshe tija do të mirja fshatçe
E
gjith miqësia të këndonte labçe
Mërkur Mërkuri
E dha P.Kolagji
Kur veje
për ujë në hure
Kur
veje për ujë në zgurë
Dërudh-o
bejka dërudhë
Ta
gjëgjova tevaturë
Ç’qen
ata që poqe mb’udhë
Dy
djem me baluke tunë
Ki
Manoli me Mërkurë[81]
Pse
rrugën para të zunë
Apo
me tij keshnë punë
Di
rripa bakshish ti prunë
Ti i
gostite me shkumë
O
beronj pa pjellë kurrë
Se
se kishe mir’ me burrë
Ai
dre që rij mbi gurë
Si
një zog të puth në buzë.
Mërkur Mërkuri
E dha S.Kolagji
O ju që
vini nga Vlora
O
ju që vini nga Vlora
O
ju burra sihariq
Vërtet
erdhi nga Evropa
Me
flamur e vul’ Smaili
I
shkarkoi malet nga bora
Që
t’i rij’ pran’ Boletini
Rroftë
Vlora dhe Kosova
Ç’bajrakë
bën shqiptarizmi
Nëpër
koh’ ja bëjnë fora
Nëpër
re shkojnë si ylli
Ndaj
erdhën dhe ditët tona
Këtu
ku këndon bilbili
Dhe
ti ngrerë supet Zonja[82]
T’i
marrë zbukurime siri.
Mërkur Mërkuri
E dha Pilo Kolagji
Piluri në këto
maja
Piluri
në këto maja
E la
këngën nga hataja
Si
në ca vite përpara
Seç
i ra në qaf’ belaja
Derdhet
gjaku nëpër pllaja
Sa
që u mbyt kasabaja
Gjithë Bregu dhe Himara
Kullës Vunoit me shkalla
Nuk
e di sepse u vrava
Pse me kaqë lot u qava
Ndaj zë i Kristofor
djalit
Flet nga thellësi e
varrit.
Mërkur
Mërkuri
E dha P.Kolagji
Çeli
manushaqja
Çeli
manushaqja
S’bëra
me shëndet
Pse moj të qesh faqja
Pse me goj’ s’më flet
Djemve-të thotë dadia
T’u qëndrosh serbes
Një djalosh nga tavajt[83]
Seç u bë sebep
Ai
kish dy vija[84]
Dhe
fliste serbez
Ç’i
dërgoi lajmin
Për
ta marë vesh
Seç
i thot’ e bija
-Nënë
mos e qesh[85]
Unë
jam me të
Të
më marrë shpejt
Më
bëhet pusia
Në
çdo vënd e shteg.
.
Mërkur Mërkuri
E dha Simo Kolagji
Ku do
verosh sivjet
Ku
do më verosh sivjet
Me
peshlli e me jelek
Do
veroj mrizeve t’malit
Se
na zuri fund’ i majit
N’atë
mal do ketë borë
Që
gusha mos të ket’ kollë
Atje
ecën dheut hëna
Nëpër
zogj shkon dhe thëllëza
Mbas
beharit do vij vjeshta
Ç’do
t’i bësh nazet e serta
Kur
të kthehem,në të gjetça
Do
flem’ bashkë në të leshta
O
gur i kuq i unazës
Do
të mba sipër kërrabës.
Mërkur Mërkuri
Të
pres të vish
Të
pres të vish moj Zoicë
Të
vish në Kalbaq një ditë
Se
të kam gruan e dytë
Të
të tregoj ku jam rritë
Nëpër
lugje e muristë
Atje
e shkova të rritë
Mrizeve
lulejeshiltë
Vite
dhe muaj të gjithë
Më
rinin pran’ bukuritë
Shokët
që keshë vërsnikë
Që
ja kthenimë me grikë
Me
ta lidha miqësitë
Po
tani jam për të ikë[86]
Veç
s’më vjen keq asnjë çikë
Ju
lë kujtim ëmbëlsitë
Që
më buronin nga sitë
Lamtumirë
ti Zoicë
Mos
e vur të zez’ shaminë
Se
kështu kan ik’ të gjithë.
Mërkur Mërkuri
Atje në
qafë te lera
Atje
në Qafë,te lera[87]
Sapo
vin leshëraverdha
Më
pëjeti;-Qysh u era[88]
-Kështu
si më zuri era
-Pse
s’bën zanate të tjera
-Më
mungon kalem e pena
-Bënu
bujk shko në të mbjella
-Më
mungon parëmënd’ e zgjedha.
Mërkur Mërkuri
E dha Simo Kolagji
_________
Këngë e ngritur në formë dialogu me bashkëfshataren e tij Kostando M.
Më tha :
-Tutje nga behari
Vajturë
në mes behari
Po
vin një djalë nga mali
Veshur
me rroba pazari[89]
Me
dy lule xhamadani
Me
këpucë Derviçani[90]
Vij
një vajzë te çobani
Ngritur
mbi gjunjë fustani
Çoç
i lipa e nuk ma fali
Më
tha;-Tutje nga behari
- Mos ma shtyj të marrtë djalli
Se
do më marrë nizami[91]
-
Nizami
s’të merr nashtinë[92]
- Po
nga vjeshta që do vijë.
Mërkur Mërkuri
E dha Simo Kolagji
Gushtovjeshta
trembëdhjetë
Gushtovjeshta
trembëdhjetë
Në
Val u bë kujia[93]
Qe
një vajzë nuri vetë
Me
qafë djemve çu rra[94]
Ç’u
ngre Dhimë Boç i shkretë
Në
Priftaj vate u tha
Priftajt
qenë….[95]
I
dhanë difek në kra’
Kur
e more o i shkretë
Pse
s’e shkrepe atë dugra[96]
Se
ata qenë sorqedhë[97]
Me
maliherë në kra
Margariti
e Koçua
Mërkur Mërkuri
E dha Simo Kolagji
______
Një vajzë e bukur duhej nga një djalë por i jati këmbnguli ta martonte
aty ku e kishte lidhur fjalën që në fëmini.Atëhera ajo nga dëshpërimi vari
veten
Pleqërinë
s’ma rrëfeve
Moj
jeta me shumë rreme
Që
kur linda më gënjeve
Pleqërinë
s’ma rrëfeve
Duar
e këmbë m’i preve.
Mërkur Mërkuri
E dha Simo Kolagji
________
Katër rreshta që thonë shumë më shumë edhe se nje poemë
Fanenë e kam
ortak
Pa
dëgjoni more fshat
Fanenë
e kam ortak[98]
Jo
vetëm si shtrëmbërak
E
nxjer gjuhën si lopat’
Ka
lezet kur del në rrap.
Fanë
Koka shtrëmbëraku
S’varesh
dot nga Dhimë dhjaku[99]
Sikur
të ka vdekë plaku
Dhe
plaku të të kish vdek
Në
kishë s’do kishe mbet’.
Mërkur Mërkuri
E dha Simo Kolagji
Qeveri nuk e
bën mirë
Nivica një pun’ e madhe
Treqintmijë groshë livadhe.
Populli
Që në Nivic[100]
e përpjetë
U
mbëlodh i gjith Bregdeti
Se
ka halle të mëdha
Qeveri
nuk e bën mirë
Që e
bën luftën me gra[101]
Lad Kumiu shum i qetë
Nuk bën sherr e shamata
-Ç’bëni,
o qeveritarë
Pse
na futët në bela
Ne
jemi të zot’ e vendit
Këtu
shteti prona s’ka
Kakomeja
ësht’ e jona
E
kemi me kartëra
Blerë
me flori në dorë
Shkuar
dy shekuj e ca
Gjithë
bregdeti e di
Se
ua jipnim me qera
Qeveritarë
,ta dini
Populli
s’ju del në kra’
Është’
e jona Kakomeja
Aty
shteti prona s’ka.
P. Kolagji
O Bregdet, që
s’u dhe kurrë
O
Bregdet që s’u dhe kurrë
Qëndrove
mbi shkëmb e gurë
Kreve
kapedanë shumë
Ndë
Vuno Seo Nesturë
Qeparoi
Sokrat nurë[102]
Konom
Zoton deli burrë[103]
Në
Dhërmi Jani Kocanë
Në
Pilur Zerbin Çakallë
Në
Palasë Vangjel Janë
Kristo Vjero kapedanë[104]
Në Iljas Tolen me namë[105]
Odhisenë,trim asllanë[106]
Që luftuan për vatanë
Dhe s’pëjetën për osmanë
Populli
E dha Ideal
Serjani
Kjo këngë përputhet me raportin e
konsullit Austro-hungarez P.Oculi drejtuar nga Janina më 30 Mars 1878 kontit
Andrassy në Vjenë, ku ndër të tjera thuhet::-’’Krahina e Himarës që përbëhet
nga shtatë fshatra të banuara krejt prej të krishterësh që përbëhen nga Himara,
Vunoi, Iliasi, Dhërmiu, Palasën, Qeparoin dhe Pilurin ka dhënë e gjitha besën
…dhe ka dërguar gjatë bregut të detit roje për të ndalur çdo zbarkim të
ngatërestarëve…(Konferenca Kombëtare e Studimeve për Lidhjen Shqiptare të
Prizerenit.Vol.II fq 117,118
Varianti i dytë I kësaj kënge është;-Janari
njëzet e tete/Viti shtatëdhjet e tetë/Ç’u mbëlodhë gjithë pleqtë/Që të jipej
besa besë/Odhisea nga Vunoi/Sokrati nga Qeparoi/Nga Dhërmiu Jan Kocani/Nga
Palasa qirje Jani/Piluri Zerbin Çakalli/Kristo Vjero burrë stralli/Tole Gjided’
kapedani/Konom Zotua sorkadhi/Ndë kishë te Shën Mitri/Seç foli Seo astriti/Dëgjoni
o kapedani/Llohagoi Jorgj’Stefanë/Neve na kërkon nizamë/Të hidhemi me
junanë/Mexhlisi gjithë i thanë/S’kemi punë me junanë/As me qir’Jorgji
Stefanë/Besënë Lidhjes ja dhamë/Do luftojmë për vatanë.
Për Telo
Stefanin
Iku
dimri, erdh’ behari
S’këndon
më bilbil i Majit
Qish
duron Telo Stefani
Qish
duron e s’del nga varri
Të vish në Pilur te rrapi
O
nipi i Dhimitraqit
Pirë
ujë të Kalbaqit.
Arqile Lapa
Shokët u
presin në pjacë
Për
një ditë e për një natë[107]
Qëndro
Muço e Zaho Lapë
Ç’patë
trima,ç’farë patë
Si u
mori dhe e latë
U
tha do të vini prapë
Shokët
u presin në pjacë
Të
dëgjojn ato shakatë
Shokëve
u thatë krahtë
Se
nuk kini për të ardhë.
Arqile Lapa
O Enver
O
Enver e o Enver
Ο Enver
Na
jep buk’ e mo’ na therr[108]
O
Enver
Për
një copë paranike[109]
O
Enver
Vate[110]
dhe shkolla unike
O
Enver
.
Të bijt’ e
Llambro Mërkurit
Të
bijt’ e Llambro Mërkurit
Të
pesë djemtë që ishnë
Gjika
edhe Kolë nuri
Dhe
Kozmai me Pelinë
Zahua
na humbi fare
Iku
dhe mori Gërqinë[111]
Dy
motra porsi thëllëza
Kjo
Janulla me Kaninë
Janulla
shkonte stopane[112]
Kania
mbante shtëpinë
Marrë nga fletorja e shënimeve e Manol Mërkurit
________
P.S.Shih shënimin në parathënie.
Shejtan e
turispinaq
Një
djal i …[113]
Mistrec
e pa gjak në faqe
Na
gjezdis nëpër sokaqe
Duke
çpikur palo llafe
Ç’pate
me fshatarët[114]
ç’pate
Ç’fitove
pse çpike llafe
S’të
vjen turp kur del në lagje
Ti
shejtan,turispinaqe.
Marrë nga fletorja e shënimeve e Manol Mërkurit.
E shkreta
zëmëra ime
O
moj jetë,jet’ e shkretë
Ç’më
farmakose të zinë
Porsi
ujët rrjedhin vjetët
Me
lot e me psherëtimë
Njeriu
ësht’ më i fortë
Dhe
nga hekuri dhe nga guri
Por
çudi si i ikin lotët
Teposhtë
si rrëke lumi
Kur
kujton ç’hoqe në jetë
Ikin
lotët,ikën gjumi
Shkruaj
o moj dorë shkruaj
Të
gjitha këto kujtime
Sa
ka qar’ e ka vajtuar
E
shkreta zëmëra ime
Është
çarë e copëtuar
Është
bër cop e thërrime
Për
ç’kam hequr e ç’kam vuar
Në
këtë jetënë time.
Marrë nga fletorja e shënimeve e Manol Mërkurit
Yllin në
fytyrë keshe
E
rritura me të keqe
Sipër
në Dardhë[117],në sheshe
Sa
të desha e sa më deshe
Yllin[118]
në fytyrë keshe
Un’
nevrik,ti zije qeshje[119]
Më
thoshje kujdes për vete[120]
Dita
ka një orë të keqe
Sado
e vogël që jeshe
Merakun
të madh e keshe
Gjumë
të plotë nuk fjete
Zgjuar
në zëmër më mbete.
Marrë nga fletorja e shënimeve e Manol Mërkurit
Moj lulia
e beharit
Moj
lulia e beharit
S’të
harroj
Shikoj
luletë nga mali
Ty kujtoj
Edhe kur thahetë bari
Të
mendoj
Ende
s’të ka tretë varri
Lule
moj
Të
ka ardhurë dhe djali
Ndaj
vajtoj
…………………………….
Marrë nga fletorja e shënimeve e Manol Mërkuri
Do të qaj fort e më fort
Do
zë e do qaj me lot
Do
të qaj fort e më fort
Do
qaj se mbeta pa short[121]
Se
Persua humbi kot
Dhe
më la fëmijë plot
Un’
i ziu s’i rrit dot
-Leri
lotët, o i shkret
Persua
s’të vjen në jet’
Do heqësh ç’ke për të
heq’
Do t’i rritësh fëmijët
vetë
Herë mirë e herë keq
Kështu e ka kijo jet’.
Marrë nga fletorja e shënimeve e Manol Mërkurit
Qaj për ty e
qaj për djalë
Sipërë
në malin Dardhë
Moj
trëndelina e rrallë
U pamë për her’ të parë
E
lidhëm besën me fjalë
Vam
e prindërve u thamë
Pëlqim
e bekim na dhanë.
Shkuam
njëzet vjet të mbarë
Më
pas fatkeqsit’ na ndanë
Shumë
vjet shkuarë kanë
U’
pres, po ju s’kini ardhë
Nat’
e ditë u kam qarë
Qaj
për ty e qaj për djalë
Edhe
për nënënë pranë.
Marrë nga fletorja e shënimeve e Manol Mërkurit
Fëmijët vetëm
shiko
Qaj
Manol për jetën tënde
Qaj
me lot e ligjëro
Mos
shpreso te jet e rreme
Fëmijët
vetëm vështro[122]
Shikoi,shikoi
mirë
Se
tjetër njeri s’të do
Disa
s’të duanë fare
Ndaj
me kapriço qëndro
…………………………
Marrë nga fletorja e shënimeve e Manol Mërkurit
Unë vij
përher në varre [123]
O
trëndelina në male
Moj
pëllumbesh’ e sorkadhe
Nga neve shum shpejt u
ndave
Unë
vij përher’ në varre
Shoh
fotografin[124]
e madhe
……………………………
Pëllumbesh
qafësorkadhe
U
ndam e s’u pamë fare.
-Ç’kuvendon
Manol i shkretë
Di
ndonjë që të ket’ vdekë
Të ket ardhë prap’ në
jetë?
Marrë nga fletorja e shënimeve e Manol Mërkurit
O trëndelina
me fletë
O
trëndelina me fletë
Si
më ike pa u pjekë[125]
Për
fëmij’ s’të erdhi keq
Po
për mua të shkretë
Kaluan
njëstetre[126]
vjetë
O
trëndelina në male
Si
s’të mori malli fare
Të
shikosh fëmijt e shkretë
Djemtë
bërë si sorqedhtë
Vajzatë
si deshe vetë
Dhe
nure nuset e tua
Porsi
luletë në ftua.
Marrë nga fletorja e shënimeve e Manol Mërkurit
_______
Përgjithësisht në çdo përvjetor im atë ngrinte nga një vajtim për
gruan e djalin. Por ne zgjodhëm disa për këtë botim.
Dal e
nuk të shoh pazarit
More jetim i babait
Dal
e nuk të shoh pazarit
Vdiqa
dhe më piku malli
Djalë
shpirt e djalë xhani
Ah,kur
kujtoj Palavlinë
Atë
ditë tetë prillë
S’të
erdhi njeri për ndihmë
……………………………….
Marrë nga fletorja e shënimeve e Manol Mërkurit
________
Vajton vdekjen tragjike të të birit në repartin ushtarak në Palavli në 8
Prill 1978
Djal’, o djalë bukuria
Djal’
o djalë bukuria
Ç’më
sheh nga fotografia
Anash
Persua e Vanthia[127]
Të
kanë në mes të dia[128]
U
rrite me të këqia
Seç
të mori ushtëria
U bë
sebep Palavlia
Po
s’të hafroj unë tija
Nuk
pushojn lotët e mia
Se u
ndava nga fëmija.
………………………
Marrë nga fletorja e shënimeve e Manol Mërkurit
Gjashtë vjet
me rradhë
Gjashtë
vjet me rradhë[129]
Vij
e qaj mbi varre
Tek
rri bashkë me gjyshen
Bashkë
me mamanë
Thuamë
një fjalë
Që
të heq meraknë
T’u shërua
plaga
Plumbin
ku ke marrë?
Marrë nga fletorja e shënimeve e Manol Mërkurit
Kur të zë gripi në pleqëri
O
Manol kusure shumë
Je
sëmur e re në gjunjë
Rënkon
dhe ankohesh shumë
- Po
ti dukej goxha burrë[130].
-Këtë
her’ më bëri punë
Gripi
që erdhi tek unë
Se
nga zemra jam sëmurë.
…………………………..
19.2.1989
Marrë nga fletorja e shënimeve të Manol Mërkurit
Syri të
hapi qederë
O
Manol, për këtë herë
Ç’u
sëmure, o i mjerë
Syri
të hapi qederë
……[131]
doktor pa vlere
Ndaj
e hoqënë këtejë
Po
doktorëtë ku qenë
Në
Gjirokastr’ e më tejë
S’kish
doktor,qe bër’ ferë[132]
U
nise për Tepelenë
Si
Aliu në bedenë[133]
Po
Tepelena në brinjë
Kishte
një doktor të mirë
Kishte Vladimir Bilbilë[134]
Ai më shpëtoi synë.
Marrë nga fletorja e shënimeve e Manol Mërkurit
Unë i lutem lexuesit që në rast se e njeh këtë mjek,t’i thotë se,vërtet
Manol Mërkuri nuk e ka paguar për shërbimin(ishte gusht i vitit 1988 kur u
shtrua në spital dhe data 9 gusht kur u shkrua vjersha, pra vetëkuptohet që nuk
bëhej fjalë për shpërblim monetar në spitale) por e përjetësoi mirënjohjen e
tij në këto vargje.Është detyra ime që t’ia përcjell atij mjeku këtë
konsideratë të tim eti dhe për këtë të kërkoj edhe ndihmën tuaj.
Vajtim për
vëllanë
Bosh
krevati n’atë anë
U
dergje dy vjet me rradhë
Sëmundjes
s’i bëre ballë
Dhe
s’ja gjete dot dermanë
Unë
i ziu për vëllanë
I
ziu dhe pr’atë* djalë
Takoje
Torinë** tanë
Dhe
shikoja*** atë plagë
Malli
shumë më ka marrë
Kam
njëmbëdhjet vjet me rradhë
E
kërkoj nëpër Sarandë
…………………………..
Marrë nga fletorja e shënimeve e Manol Mërkurit
__________
Në 28.2.1989 vdes i vëllai Andon (Nono) Mërkuri. Është e zakonëshme
ndër pilurjotë që në një vdekje,gjatë vajit,t’i jipen porosi të ndjerit
që të çojë disa amanete te të vdekurit e mëparshëm në atë botën tjetër ku me siguri
do e takojë.
Në këtë rast porosit të vëllanë që t’ja mjekojë (shikojë)
plagën vdekjeprurëse të birit, Dhimitraqit(Torit).
Kur shkoj në
Delvinë[135]
Kur
shkoj në Delvinë
Tori,
djali im[136]
Vështroj
Palavlinë
Ku
më ishe tinë
Që
bëje ushtrinë
Ç’patnë
more, ç’patnë
Ç’patnë
me jetimnë
Që
më bën mynxyrë.
Marrë nga fletorja e shënimeve e Manol Mërkurit
Kështu e ka
kijo jetë
More Manol bukuria
Atëherë kur ishe djalë
Ka lezet fotografia
Në lulishte ku ke dalë
I ri ,nga përgjegjësia
………………………
Punëtë mirë të vanë
Po më pas erdhi stuhia
Të iku[137]
grua e djalë
Para kohe,pleqëria
Halle të rënda të ngjanë
Ish e madhe historia
Në këtë shtëpinë tënë
Në
kohën e Italisë
U
nda motra me vëllanë[138]
Dyzet
vjet e s’jemi pjekë [139]
Edhe
s’kanë për të ardhë[140]
Kështu
e ka kijo jetë
Dallgë
dallg’ e valë valë
I
mjeri un’ që i kam heqë[141]
I
vetëm, pa njeri pranë.
Marrë nga fletorja e shënimeve e Manol Mërkurit
[2] Kadimia-këtu,froni mbretëror.Këtu
përdoret emërtimi ‘’krajl’’ në vënd të ‘’mbreti’’ por edhe sot pleqtë e
bregut kur flasin për mbretërit europianë u thonë ‘’krajli’’ psh frëng ose
‘’jerman’’
[4] Shtatë vulat – jo se kanë të bëjnë me
numërin e pjesëmarrësve që firmosin marrveshjen,por është numër që ka hyrë në
folklorin tonë si psh ;Shtatë malë,shtatë fusha etj etj.Rapsodi nuk e di se
ç’shkresa a vendime duhet të mirren për njohjen e shtetit,por gjithsesi duke
qënë se çdo letër a shkresë zyrtre është e vulosur,ai këto i quan shkurt
‘’vula’’,pra vendime të firmosura e vulosura.
[6] Këtu autori në emër të popullit
i drejtohet sulltanit që s’mori leje kur erdhi në Shqipëri ,ndajë të ngrihet e
të ikij pa shumë fjalë
[8] Me që s’dinte të ngrinte këngë të cilën donte ta këndonte
në dasmën e mbretit, iu lut Kostës t’i përgatiste një.
[10] Pilua, është fjala për Pilo Kokë Kasnecin, ish
major me shkollë ushtarake i mbretërisë së Napolit. Braktis
ushtrinë napolitane në vitin 1550 dhe kthehet në Bregedet, ku bëhet një nga
udhëheqësit popullorë të qëndresës antiosmane, duke bashkëpunuar me
kapedanë të ndryshëm arbëreshë dhe arvanitas.
[11] Rridhte nga fisi aristokrat i Topiajve,
një pjesë e të cilëve, pas epopesë Skënderbejane u vendosën në Bregdet
[12] Llambro Çipa na shfaqet shpesh në krijimtarinë popullore si autor i shumë
këngëve të spikatura historike. Por ne mendojmë se për shumë këngë, të
botuara dhe në përmbledhjet e mia me krijimtari popullore dhe që mbajnë
autorësinë e tij, dhe sidomos ato që kanë temë të thellë historike, duhet të
ndalemi dhe të mendojmë se ky personalitet popullor,më shumë se krijues i
mirfilltë i tyre ka qënë mbartësi i këtyre këngëve nga një brez në tjetrin,
vetëkuptohet, duke lënë dhe gjurmët e tij nëpër këngë. Ky është një fenomen i
njohur në krijimtarinë popullore dhe këtë mision e kryejnë vetëm ata
njerëz që kanë një shpirt krijuesi dhe ndërgjegje të lartë
kombëtare, cilësi të cilat Llambro Çipa i gëzonte. Sidoqoftë ky është një
konkluzion i imi individual dhe që më lindi ndërsa lexoja vjershën
’’Kostë Miri, derëziu ‘’, e cila është krijim himarjot, por që
në një botim e ka dhënë Llambro Çipa, duke specifikuar se e ka marrë nga
Kostë Dhimojani, i datlindjes 1846 dhe ai, Llambrua, e ka kënduar në Himarë në
vitin 1947. Kënga thotë ;-Kostë Miri, derëziu/ç’të qan fusha e
Vërriu/Kostë Miri kakomiri/ç’u ngule te manastiri/Kostë Miri, o pa mëmë/ç’e le
shkretë dhenë tënë/Kostë Miri, o bonjak/jeshe delfinë në varkë/Kostë Miri seç
të thonë/mbushur nerënxa, limonë/Kostë Miri, burrë me pallë/për ne do jesësh i
gjallë/Kostë Miri, zemërtrimi/të qan vasha te burimi/Kostë Miri
kambribardhë/nuk të vate fati mbarë/Kostë Miri, o kalanderë/ç’e shkretove atë
derë/Më nuk jesënë të tjerë. Për lexuesin sqarojmë se Kostë Miri qe një
luftëtar i shquar në tokë e det dhe punëtor i palodhur. Pas kthimit nga Napoli,
fatkeqësisht brenda tre vjetëve i vdiqën djemtë, vajzat dhe gruaja duke mbetur
vetëm. Për këtë arsye u dorëzua murg në pleqëri, duke i kaluar manastirit
pasuri të tija të shumta. Llambro Çipa nuk pretendon autorësinë e kësaj perle
popullore, por jep dhe burimin. Mendojme se e njejta llogjikë duhet përdorur
edhe për shumë krijime të tjera me temë historike, që mbajnë autorësinë e këtij
rapsodi, pavarësisht se ky fakt nuk është specifikuar.
[13] Fermani i lëshuar nga Sulltan Bajaziti II në 1492,
për venomet (të drejtat vetqeverisëse) të Himarës. Fermani qe derdhur në bakër
dhe përmbante gjashtë pika. Ruhej në katakombet e kishës së Mitropolisë.
S’dihet fati i saj. Për këtë citojmë këngën himarjote :-Në qish të
Mitropolisë/Vartur pllaka e lirisë/Në bakër bukur ujdisë/Me ferman të
osmanllisë.
[14] Këtu qenë zënë në grackë, në kurth
[15] Që e vutë, këtu që vutë inatin, që nisët luftën me pashanë
[16] Në vitin 1913, në kuadër të mbështetjes së Qeverisë së
Vlorës, në Pilur u bë një betejë ku u vranë në përpjekje me njeri - tjetrin
disa djem nga Piluri dhe nga Kuçi. Dy vjet më vonë, në Shëndëlli, toponim
në Pilur në kufi me fshatin Kuç, në vendin e quajtur ‘’Qafa e Kishës’’ u
mblodhën (mbëluadh në tekst) përfaqësuesit e të dy fshatrave dhe realizuan
pajtimin.
[17] Në kohën e kësaj beteje ka dalë edhe kënga që thotë: Erdhi lajmi
nga Himara/Doli Spiro Milo Mara/... i erdhi radha/Nuk vështron kë ka përpara/
Është botuar
edhe te libri im ‘’Madhëria e ......’
[20] Vathinë-nëna e vajzës që pranoi këtë
martesë të papërshtatëshme edhe nga
paraqitja fizike e çiftit, që stononte që me të parë. Burri qe shtatshkurtër, ndaj
i thotë se do të humbasë brinjave, por ti do ta gjesh me fërshëllimë.
[22] Kolë Koka kishte shumë fiq dhe një
fqinjë e tij, Qerana, gjithnjë i fliste me dashamirësi në stinën e fiqve. Pas
muhabetit, mbushte shportën me fiqtë e Kolës dhe ua çonte fëmijëve. Muajt e
tjerë s’ja varte fare, madje as që i fliste edhe kur takoheshin rastësisht në
kryqëzim të rrugëve (në kriq të rugëve).
[27] Kolë Mërkuri atdhetar demokrat pilurjot,
bashkëthemelues i shoqërisë Bashkimi bashkë me Avni Rustemin, mik i Halim
Xhelos. Kur Halim Xhelon e ndiqte Zogu për ta kapur, kërkoi ndihmën e Kolë
Mërkurit për ta nxjerrë jashtë vendit. Ky e veshi Halimin si bari
dhe e stërviti si kujdestar të qenve të stanit duke kryer edhe shtegëtimin e
parakohshëm të bagëtive. Për hollësira shih romanin ‘’Halimi’’ të
P.Markos. Por ajo që nuk thuhet në roman është fakti se për të kaluar në postën
e xhandarmërisë në Borsh, Kola i fshehu armët, naliherët e koburet nën barkun e
deshve, të cilët ishin të paqethur, duke imituar kështu Odisenë te ciklopi.
Sqarojmë se Halim Xhelo Tërbaçi s’ka asnjë lidhje me një tjetër Halim Xhelo
nga Kallarati, për të cilin këndohet: Halim Xhelo Kallarati/Mos shko poshtë nga
Dukati/Se do të vrasë Murati/Se s’i ka dalë inati/E ka porosi nga i jati/Halimi
që ri në Çikë/Bën dufek dita me ditë.
Kolë Mërkurin, rapsodi Kozma Mërkuri, vëllai i tij e portretizon me vargjet
e mëposhtëme: Kola inë e Gjikë Tava/Gjithë rripa gjithë zava /Na ertin nga
kasabaja/U pataks gjithë dynjaja... ndërsa për bagëtitë e shumta që ai
kishte shkruan ;-Delvinë, foli tellalli/Të mbëlidhetë pazari/Shkon kopeja
e tundet mali.
Pasuria e shumtë që kishte ishte edhe një faktor që ndikoi që ai,
Kola, të financonte udhëtimin e Avni Rustemit në Paris në 1920, për atentatin e
tij ndaj Esat Pashës. Jo vetëm kaq, por ka burime (L.Çipa) që dëshmojnë
se ai vetë (Kolë Mërkuri) dhe Nase Beni nga Vunoi, ishin dy shoqëruesit
konspirativë të Avniut në Paris.
[29] Këtu-më erdhi dita të këndoj. Nuk e ka fjalën për radhën
e të kënduarit po për ditë të gëzuar siç është dita e dasmës. Pra, ia
arrita kësaj dite të lumtur ndaj do këndoj.
[32] Andre Mara-Për Andre Çipa. Vetkuptohet që këngëtari është i afërm i tij,
përderisa i drejtohet me emrin Mara (për efekte rime dhe elegance vargu) në
vend të mbiemrit.
[33] Ka ngelur në gojdhëna historia e dashit të Pilurit, sa që kur duan të na
ngacmojnë na e përmëndim. Më shumë mundim dhe përpjekje, me ndihmën e
F.Mërkurit gjetëm një variant të kësaj kënge të cilën e dhamë më sipër. Thuhet
se historia ka ndodhur në Korfuz. Një familje pilurjote kishte emigruar dhe
punonte te një fshatar i Korfuzit, por ai nuk po e paguante për punën që
bënte. Plaka e familjes pilurjote kujdesej edhe për dashin e
familjes greke, duke i dhënë kripë me dorën e saj, duke krijuar njohje në këtë
mënyrë. Kur pa që s’po paguhej, i biri i plakës pilurjote rrëmbeu dashin, por e
panë të zotët e dashit dhe disa policë grekë që u ndodhën aty rastësisht dhe
filluan ta ndiqnin. Djali hyn në shtëpi, ia jep dashin së ëmës, e cila duke e
përkëdhelur e vë në djep, e mbulon me rroba dhe fillon të tundë djepin e të
këndojë shqip këngën e mësipërme. Hyjnë grekët e kërkojnë dashin, por familja e
mohon të ketë vjedhur gjë. Grekët skandalizohen se e panë vetë që hyri dashi në
shtëpi, por dash s’po shihnin gjëkundi. Plaka betohej me fjalët: Hëngërsha më
kockat e këtij që kam në djep në ju gënjej, duke aluduar që në djep qe
një fëmijë dhe ajo i këndonte ninullat për ta vënë më gjumë. Të lodhur nga
kërkimet në atë copë kasolle, ku s’mund të fshihje as një gjilpërë e jo më një
dash, grekët i thonë djalit; Na trego ku e fshehe që ta mësojmë dhe ne këtë
marifet. Të qoftë i falur dashi, na dhe hakën e punës që ke bërë kaqë kohë.
Atëherë plaka zbulon djepin dhe u tregon dashin.
Në një variant
tjetër nuk është dash, por është një qingj.
[34] Në 8 Mars
festohej dita e gruas dhe Nasho Lapa merrej me pjekjen e mishit për
dreken që do shtrohej me këtë rast.Kjo nuk i pëlqeu rapsodit dhe e ironizon
sikur shkon për të marrë të brendëshmet e bagëtive(paçatë).
[35]
Vatanin- malin,kullotën.
[38]Skutarai- mal në Pilur ku u
vendos fronti (në tekst-fron) gjatë luftës Italo-Greke.
Gjatë
kësaj lufte edhe vajza e rapsodit bashkë me dy fëmijet e saj dhe një të kunatës
mbeti në dëborë në male të Pilurit dhe u gjënd trupi vetëm
pasi erdhi pranvera.Ndaj s’mund të këndojë rapsodi
[41] Kalinë
Çipja nga Piluri u vra nga gjermanët ndërsa u çonte ushqime e rroba
partizanëve.Pavarësisht nga kjo,akti i saj nuk u vlerësua dhe ajo vetë
nuk u shpall dëshmore e Atdheut.
[42] Fshati Pilur ,ndonëse me një
pjesëmarrje masive në Luftën Nac.Çl., ku vetëm në një ditë dolën
partizanë 47 djem e vajza, veçë të tjerëve më vonë,vlerësimi i
kontributit të tij ishte shumë i kursyer nga regjimi.Vetëm tre dëshmorë ju
njohën fshatit,të rënë gjatë Luftës dhe një tjetër u vlerësua pas vdekjes
së tij nga plagët e luftës,në vitin e parë të çlirimit.Mirëpo erdhi një kohë
që fshatrat ‘’vlerësoheshin’’ edhe nga numëri i dëshmorëve,dhe në raport
me fshatrat e tjerë të Bregut të Detit e të Labërisë,Piluri paraqitej shumë
‘’modest’’.Në një situatë të tillë vlerësimi u ndodh një pilurjot ,ku filluan
të mburreshin kuçiotë,bolenas,vunotas etj etj se ‘’ kishin shumë dëshmorë nga
fshati’’dhe njëri, për të ngacmuar pilurjotin e pranishëm i thotë;-Po ju të
Pilurit ç’na thoni,sa dëshmorë kini,-se medemek, ai nuk e mbante dot mend ‘’
numrin e madh të dëshmorëve të këtij fshati’’.
-Ne shkuam në luftë që të vrasim hasmin e jo që të vritemi për
vete-iu përgjegj pilurjoti qetë qetë.
[44]Kuterinë-grua e vetmuarë
me burrë në kurbet
[46] Veremosur- të sëmurë
nga TBC
[49] Vanova-Fusha
e Pilurit.Emri Vanovë është emër sllav dhe i është vënë kësaj fushe në
kohën e dyndjeve sllave të Carr Dushanit.Nuk dihet emri i mëparshëm i saj.Emri
përbëhet nga bashkimi i fjalëve Van dhe Nova.Van do të thotë Jashtë ose ‘’jo
brenda’’.Psh Van grada-jashtë qytetit,Van sella-jashtë fshatit,Van
dërzhavo-jashtë shtetit,Izaxhi van-dil jashtë etj. Nova do të thotë ‘’ i ri, e
re’’,psh Novi Pazar- Pazari i ri etj.Pra kuptimi i emrit mund të miret
edhe ‘’Jashtë është diçka e re’’.Kjo mund të ketë kuptim, nqse gjykojmë
se sllavët kanë ardhur natën në fushën e Vanovës, pasi kanë kaluar malet
e Labërisë,kanë fjetur nëpër kasolle dhe të nesërmen në mëngjes, kur kanë dalur
te porta, kanë soditur fushën dhe detin më tejë dhe kanë thenë që ‘’Jashtë
(është diçka) e re’’ në krahasim me malet që kanë përshkruar për të ardhur
këtu. Por emri mund të interpretohet edhe ndryshe.Fjala Van që do të thotë
‘’jashtë’’ dhe fjala ‘’Ova’’ që do të thotë ‘’kjo’’ .Pra emri përkthehet ‘’Kjo
(fusha ) jashtë (kasolles,çadrës).Edhe interpretim i tjetër që barazon kuptimin
e fjalës Van(Jashtë) me ‘’Jo brënda’’ dmth Vanovë = Jashtë (jo brenda) të
resë,që në shqip mund të thuhet thjeshtë ‘’e vjetër’’ ka kuptim për arsye se,
të quhet Vanova fusha e vjetër ose vëndi i vjetër është e pranueshme,
pasi në disa vënde të Vanovës janë gjetur tubacione qeramike të ujësjellësit
romak si dhe disa objekte mermeri si tavolina apo sargofagë.Në krah të saj
është vëndi i quajtur Buna (Bue-na) ku ka rënoja ndërtesash tip kala,
ndërtesa fisnikësh apo aristokratësh.
Të gjitha këto dëshmojnë për hershmëri banimi dhe
justifikojnë përcaktimin si ‘’fushë apo vënd banim i vjetër’’.
Gjithsesi,këto interpretime dhe fjalën e fundit,le tua
lëmë specialistëve përkatës.
[50] Rina Mërkuri
[51] Këtu të derdhte sheshit floririn e paranë,ta bënte soro, grumbull. Kaqë
portofol të madh e të mbushur me flori paskësh dhe e mbajtëkish me
vete.Duhet kuptuar fjala e saj si marifet për të mos dhënë hua,pra skam burrin
në shtëpi dhe i ka ai paratë me vete.Unë jam grua e s’mbaj para.
[53] Ky ishte një fatkeq që kishte lindur i verbër.Për etikë shënojmë vetëm
inicialet.Ironizimi dhe humori ka kuptimin që mos u poshtëro kaq shumë sa të
shkosh me një të verbër.Nuk dihet në se rapsodi iu drejtua ndonjë femre
konkrete apo ngriti këngë me humor të hidhur për ç’ka ndodhi në Shqipëri pas
viteve 90.
[55] Do bëhej festa e 28 Nëntorit në Ramicë dhe duheshin flamuj të kuq,por Italia fashiste e kishte
bllokuar shitjen e copës së kuqe( rrobë gjaku)Ajo mund të shitej vetëm me një
shënim nga kryeplaku dhe në sasi të kufizuar.Naço Boçit i kërkojnë ndihmë partizanët nëpërmjet një mikut të tij
nga Kuçi (gjitoni)Ky merr shënim nga kryeplaku i Pilurit Ll.Çipa,mbështetës i
LNÇ dhe e blen copën te M.Rexho në Himarë
dhe e qep te K.Çekefi.
Vëreni që rapsodi nuk harron asnjë person, pavarësisht si
u rrodhi jeta më pas.
[63] Metelinë-është fjala për gjeneralin italian Enriko Telini
vrarë më 27 Gusht 1923 në vendin e quajtur Zhepë,në territorin grek, pranë
Kakavisë.Ndryshimi i emrit nga Telini në Metelini mendojme se vjen nga kënga
popullore e luftës së 1920, ku gjeneral Telini komandonte forcat pushtuese
Italiane.Kënga thotë:-Telatë po ven e vinë/Po flet Kota meKaninë/Flet Guxoni me
Telinë...
Pikërisht
bashkimi i pjesëzës ‘’me’’ me emrin Telini jep emrin e riformuar
‘’meTelinë’’ Metelinë.
[64] Në kohën e vrasjes, Gjeneral
Telini ishte Kryetar i Komisionit Ndërkombëtar të caktimit të kufijve në
Shqipërinë e jugut dhe kishte manifestuar ndjenja proshqiptare,pavarësisht se
dikur ishte pushtues.Në dt 28 Gusht Benito Musolini i drejtoi notën ultimative
Greqisë, ku pika 6 e kësaj note kërkonte pagimin e një dëmshpërblimi prej 50
milion lireta
[66] Katomirë=ekatomirja=milionë greqisht) dhe për ta
përforcuar këtë notë bormbadoi(****) Korfuzin,ku u dëmtua një
shkollë, si dhe e pushtoi në dt 30 Gusht 1923.
Në konflikt ndërhyn Anglia (Në radio foli Anglia).Shprehja ‘’sa do japë
Italia ‘’ do të thotë ‘’sa kërkon si dëmshpërblim Italia për vrasjen e
Gjeneral Telinit’’ që të tërhiqet nga Korfuzi.
Ndërkohë populli i Vlorës në dt 3 Shtator1923, në vend që të festonte 3
vjetorin e çlirimit nga Italia,ju drejtua konsullatës Italiane në formë
kortezhi të përmortshëm duke i shprehur ngushëllimet e rastit
përfaqsuesit Italian,duke habitur kështu mbarë Europën,shtypi i të
cilës e përmëndi këtë fakt.Në kishat ortodokse e katolike të Shqipërisë u dha
meshë për të vrarët .
Roli i Milo Mërkurit në këtë histori është i përgojuar, por i pa
vërtetuar.
[71] Kristo e Serjani-Emrat e barinjve.Fakti që një emër
është kristian e tjetri mysliman duke qënë të një fisi a ndoshta
vëllezër,na tregon vjetërsinë e këngës,pikërsiht fillimin e myslimanizimit të
Labërisë, konkretisht të Dukatit,për të cilën bën fjalë kënga.Ndoshta atëherë
kur u ngrit kënga;-Dukati gjysm e Misirit/Na vjen prifti i manastirit/Dhe i
drejtohet vezirit….
[73] Rethosnë te harca-rrethuan te
shkuret
Në këtë këngë hymnizohet trimëria e treguar nëpërmjet vjedhjes,a marjes së
hakut për një vjedhje të bërë dikur nga dukatasit te pilurjotët.Ishte në
traditë që po të mos ishe i zoti në vjedhje,s’të jipnin nuse,sepse s’do
ishte i zoti të mbaje familjen.Prandaj vjehri e provonte dhëndërin duke i
ngarkuar detyrë te tregonte trimërinë duke vjedhur një dele a një dash te
një bari trim i zonës,dhe t’ja sillte prenë e vjedhur atij.Për tu
siguruar që vjedhja do bëhej pikërisht aty ku u porosit,i vinte nga pas
dhëndërit një njeri të besuar.
Në zona të tjera përdoreshin të tjera prova,psh në Çamëri kandidatit për
dhëndër i duhej të hapte ndonjë sipërfaqe tokë të re në mal për llogari të vjehrit
të ardhshëm.Ka dhe një ngjarje për këtë zakon,të cilën ma ka treguar miku
im B.M.;-Shkon një djalë i quajtur Hajri (që shkurtimisht me përkëdheli i
thoshnin Rrura ) nga fisi i Din Lelesë dhe kërkon vajzën e quajtur
Shabane te babai i saj.Ky i thotë që të hapë një copë tokë në mal për ta
provuar sa i zoti qe në punë,por, sa të mbaronte hapjen e tokës ky,vajza
u rrëmbye me një djalë nga fshati Lopës Atëherë doli kënga;-Rrura i Din
Lelesë/Hape gjysmën e pllajesë/Për hatër të Shabanesë/ Shabanen s’e more dot/Se
ta morën lopësjotë/Sepse ishin më të zotë.
Kjo ngjarje u bë sebep që shumë djem të refuzonin kërkesën për punë që u
shtrohej si kusht për martesë nga prindërit e vajzave me argumentin se :-
Kërkojmë nuse e jo punë.
[75] Meqenë se nisëm të flasim për vjedhje,le ta këndojme dhe
këtë këngë për një vjedhje të bërë nga pilurjotët në fshatin Kuç, ku u vodh
gjithë kopeja prej treqint kokë.Këtu mësojmë edhe marifetin se vjedhja u bë
duke u hequr këmborët e zilet(buqet) bagëtive, që të mos bëhej zhurmë e të mos diktoheshin.
Por ama, te vargu i fundit, ndërsa thotë ‘’turp’’ për të zotët e
allit,dallohet këtu një dhimbje shpirtërore për dëmin e madh që ju bë
atyre, sepse nuk u vodh një dash a një dele,por një kope e tërë, duke e lënë pa
mjete jetese një familje a një fis të tërë.
Nuk e dimë shkakun që provokoi vjedhjen e mësipërme dhe as si vijoi
puna më tej për këtë vjedhje.Por ajo që dallohet nëpër vargje është fakti se
autorët e këngës, që normalisht duhet të jenë dhe autorët e vjedhjes, nuk e
cilësojnë si një trimëri të tyre,nuk e cilësojnë si një triumf,por duket sikur
janë duke lozur ‘’kukafshehti’’ me të dëmtuarit,dhe u tërheqin vërejtjen atyre
për mosvëmëndje në ruajtje të bagëtive.
[76] Të ma rrethosh varin me drizë-që të mos më shkelin mbi të
bagëtia.Rregullimi i varreve me varoshe ka dalë tani vonë.
[77]
Kastanë-emër vendi
[82]
Zonja-këtu, Shqipëria
[83]
Tavajt-fis në Pilur,sot quhen Muçaj
[84]
Kish dy vija mbi spaleta, graduant ushtrie
Vajtja ushtar,ishte edhe një tregues indirekt se djali qe ritur dhe pas
kryerjes së shërbimit ushtarak ishte një kandidat i mundshëm për dhëndër
[99] Dhjaku-titull fetar në ortodoksi.Me sa duket Stefan
Koka kishte shoqëri shumë me këtë Dhimën që paskësh qënë dhjak në kishë dhe nuk
dilte shpesh te rrapi me burrat e tjerë.Ndaj i thotë që ka lezet kur del në
rrap,medemek del e zbukuron vendin e kuvendin,varg ky i rezervuar
përgjithësisht për vargjet kushtuar vajzave të dashuruara.
Për hir të së vërtetës duhet të themi se Stefan Koka ju përgjigj me
bejten e mëposhtëme;-Moj kopeja në Gjokute/Nga treqint, njëqint këpute/Se
çobani lot me nuse,.duke e ngacmuar se pas martesës së dytë të Mërkurit nuk i
ecte mbarrë puna në tufë(Nga treqint, njëqint këpute,dmth në treqint dele mori
vetëm njëqint qingja),se në vënd që ta kishte mëndjen te puna,e paskësh te
nusja e re me të cilën lozte tërë ditën
[100]Është fjala për fshatin Nivic Bubar, pranë Sarandës,në pronësi të të cilit
ka qënë tradicionalisht vendi i quajtur Kakome, në breg të detit.Të dy
qeveritë,e majta dhe e djathta,në periudha të ndryshme në vitet 2000, u
konfliktuan me banorët e fshatit për pronësinë e vendit.Fshatarët i
mbështeti fuqishëm Kryetari aktual i Komunës Lukovë,Vladimir Kumiu
[101]Kjo të kujton edhe këngën himarjote të 1924:-Gushtovjeshta më të dalë/Të
dielë më saba/Himara doli të vilë/Qeveria nuk i la/Qeveri se bëre mirë/Që zure
dufek me gra,edhe për faktin se konflikti është përafërsisht i njëjtë.Në 24
kërkoheshin tatimet,tani kërkohet prona
[102] Sokrat Leka nga
Qeparoi
[103] Konom Anastas Zoto
ishte zv.episkop i Himarës në atë kohë
[104] Kapedan nga Kudhësi
[105] Tole Gjidede nga Iliasi
[106] Odhise Nikollori nga Iliasi
[107] Vdekjet qenë të njëpasnjëshme, më
saktë Zaho Lapës i ra infrakt në mortin e Qëndro Muços
[108] Këtë këngë të
dhënur nga G. Kolagji e kanë kënduar një grup fëmijësh nga Piluri ndërsa
ktheheshin për në fshat nga Himara ,ku kishin filluar shkollën ‘’unike’ siç
quhej atëherë shkolla 7 vjeçare.Kushtet e vështira ekonomike,i detyronte që
shpesh herë ta bënin rrugën Pilur-Himarë-Pilur edhe pa ngrënë fare
bukë.Po kështu nuk mund të vazhdohej gjithnjë.Trupi i tyre në rritje kërkonte
ushqim dhe sidomos në këtë rrugë të vështirë malore.Por familjet pilurjote
përgjithësisht rronin në një varfëri të tejskajshme,varfëri të cilën e
shihnin edhe fëmijët arsimdashës.Kështu që fëmijët morën vendimin ta linin
shkollën.Atë ditë, tejet të dëshpëruar, ndërsa morën rrugën e kthimit për në
Pilur, në një vënd u ulën të çlodheshin dhe aty me optimizmin që u diktonte
mosha,hodhën valle të kënduar me këtë këngë.Kjo këngë s’ka një autor të
vetëm,pasi vargjet i krijonin nga një secili fëmijë dhe shpesh edhe dy fëmijë
krijonin e redaktonin një varg. Vetëkuptohet në valle.Fjala “mo’ na therr”
lidhet me faktin se pas votimeve të 2 Dhjetorit 1945, ku Himara votoi
kundër,reprezalia mbi të s’qe e vogël.Nga kjo nuk shpëtoi as
Piluri,pavarësisht nga votat e pilurjotëve.Më e pakta, qe privimi i
djemve e vajzave të fshatit nga arsimimi. Dashurinë e pilurjotëve për
arsim e kulturë e dëshmon edhe një këngë ë ngritur në këto vite për
mësuesit e shkollës fillore në Pilur që thotë;-Koço Lami Qeparoi/Dhe Harilla
nga Vunoi/Djemt’ e Pilure ç’i zgjoi/ Në unike i dërgoi...Është një rast unik që
për mësuesit e shkollës fillore të ngrihej këngë e të këndohej nëpër festa,siç
është rasti i kësaj kënge.Ndërsa për arsimimin e djemve e vajzave të Pilurit në
vijim,mund tju them se janë me dhjetra specialistët në fusha të ndryshme të
diplomuar brenda e jashtë vendit
[109] Paranike-këtu,një copë e
bukës së misrit e cila gatuhej në shtëpira dhe piqej e mbuluar me një saç sipër
të cilit hidhej hi e prush.Një tip kulaçi i misërt
[111] Gërqinë,
këtu Greqinë. Përgjithësisht në të folmen e Pilurit haset shpesh ky
shtrëmbërim i emrit të Greqisë dhe shteteve të tjera psh Gjermanisë i
thuhet Jermania etj
[112] Këtu - bareshë
[114] Këtu duhet kuptuar ‘’bashkëfshatarët’’
[115] Persofoni Mërkuri,bashkëshortja e autorit
[118] Është hera e parë që has personifikimin e bukurisë
femërore me një yll.Zakonisht me yll
personifikohen djemtë e burrat.Por megjithatë, figura qëndron bukur
[119] Që im atë ishte tip nevriku,këtë e dinte gjysma e
Sarandës,por që do ta pranonte sinqerisht vetë në një vajtim,kjo më shtyu të
reflektoj mbi sinqeritetin e vajtimit në tërësi . Këtë ide e kam trajtuar dhe
në disa shkrime të miat si te ‘’Shënjtëria e iso-s’’ dhe te ‘’Vesa mbi këngë’’
[121] Këtu bashkëshortja e autorit, Persofoni
[122] Fëmija më i vogël ishte vetëm 8 muajsh
[123] Vij shpesh në
varreza te varri yt
[124] Fotografia në porcelan te varri
[125] Këtu,ike pa u takuar me mua
[129] 1984
[130] Le të bëjmë një çikë humor me veten
[131] Për etikë qytetare nuk e kemi shënuar emrin dhe lutemi që lexuesi të mos
bëjë aluzione mbi persona konkretë.Shikojeni këtë si një krijim letrar në një
moment qëndrimi në spital
[132] Qe bërë ferë,këtu qe shkretuar vëndi për një doktor,nuk gjëje
doktor gjëkundi në spitale.Në fakt Gjirokastra kishte okulist,por në atë
periudhë ishte me leje a diçka tjetër
[135] Rruga
Sarandë-Gjirokastër kalonte nga Delvina.Në afërsi të Stjarit shihen disa shpate
të Palavlisë
[136] Përseritet pas çdo vargu
[138] Në vitin 1940,për
shkak të një hasmërie,vëllai Lefter ikën në Greqi,motra Polite martohet në
Kosovë,babai dhe nëna internohen në Itali.Italianët i sekuestrojnë shtëpinë,
600 krerë bagëti të imta veç kafshëve të ngarkesës dhe prodhimeve blegtorale
[139] S’jemi
pjekë,këtu,s’jemi takuar.Është krijim i viteve tetëdhjetë ndaj thotë dyzetë
vjet
[140] S’kanë për të
ardhë,parashikimi doli i gabuar sepse në vitin 1988 vajti në Greqi, ku u takua
me vëllanë dhe një vit më vonë shkoi në Kosovë ku takoi motrën. Motra i bëri
dhe një vizitë në Sarandë
No comments:
Post a Comment