POLIFONI APO ISO-POLIFONI

      Ndërsa po hulumtoja materiale të ndryshme për krijimtarinë popullore në tërësi dhe për  iso-polifoninë në veçanti ,më ra në sy dhe më befasoi fakti që pothuaj të gjithë studiuesit  tanë dhe të huaj  përdorin termin’’ polifonia labe’’ sa herë që donin të  flisnin për këngën popullore shumëzërëshe.

      Kjo habi u theksua edhe më tëpër kur konstatova se duke folur  për polifoninë si krijim popullor,ndërsa e ngrinin në qiell ( me të drejtë) këtë krijimtari,theksin e vinin më shumë te teksti i këngëve dhe bënin sikur haronin atë që është më themelore dhe më karakteristike te këto këngë,atë që e mba  dhe e rit këngën, vete qiellin ku fluturon kënga,iso-n.Edhe kur ndonjëri  merej me të ose e përmëndte,e bënte këtë sikur fliste për një gjë të rastësishme në këngë, për të mos thënë si një besdi e detyrueshme për tu përmëndur.

          Por të meresh te kënga popullore  vetëm me tekstin e këngës është si të admirosh në një dasëm të bujëshme vjerin e vjehrën dhe të harosh nusen.Po dasmat bëhen për nuset e jo për vjehrat,sado hijerënda qofshin ato.Nuk thotë më kot kënga;         

Hedhin valle nuset-o/Lumthi kush luan me to/

Hedhin valle plakat-o/S’të vete syri më to.

   Po le të vazhdojme mendimin e nisur.

   Që  te emërtimi ‘’Polifoni labe’’ shprehim rezervat tona, le më pastaj shmangia s’di se pse e emërtimit ‘’iso’’ që është pikërisht themelorja në këto këngë.

    Por le t’i shohim këto më konkretisht.Pse shprehim rezerva për emërtimin ‘’Polifoni labe’’.

      E  para duhet të sqarojmë se çdo të thotë fjala ‘’Polifoni’’?

   1- Fjala polifoni vjen nga greqishtja Poli-shumë dhe foni-zëra.Pra shumëzëra.Këtu duhet të sqarojmë se më shume se me numërin e këngëtarëve,shumzërësh do të thotë shumë zëra muzikorë,pra mbi një zë muzikor.Problemi është i thjeshtë te këngët popullore sepse evidentohen të dy elementet e duhur si numëri i këngëtarëve që është gjithmon mbi dy e më tepër,po ashtu edhe numëri i zërave muzikorë,psh marrësi,hedhësi,kthyesi,mbajtësit e isos etj të cilët janë zëra më vete.                 

    Mirëpo me shumë zëra,si në kuptimin e numërit të këngëtarëve ashtu dhe në kuptimin e zërave muzikorë,nuk këndohen vetëm këngët labe,ose vetëm këngët që  i quajmë ‘’Polifonike labe’’Me shumë zëra këndohen edhe Marshet(kujto Marshet e Brigatave,Divizioneve partizane)Me shumë zëra këndohen edhe  Hymnet kombëtare të shumicës së shteteve të botës të cilat domosdo këndohen me korre e grupe të mëdha dhe rallë ndonjë hymn që fillon(ama vetëm fillon) me solon e ndonjë tenori,për tu shoqëruar më pas me korre apo grupe këngëtarësh,me zërin e parë  dhe me zërin e dytë..Nuk është nevoja të citoj këngë festive apo këngë patriotike të cilat gjithashtu këndohen me grupe e korre te fuqishme këngëtarësh duke perdorur zerin e pare dhe zerin e dyte

        Argumenti se qoftë hymnet,qoftë edhe këngët e tjera te cituara me sipër mund të këndohen edhe vetëm nuk qëndron për dy arsye;

      E para ato s’janë  krijuar për t’u kënduar vetëm nga një person,pasi janë këngë që kërkojnë tonalitet të lartë,gjë që është e parealizueshme nga një person i vetëm.Plus faktin që të kënduara vetëm nuk e realizojnë dot misionin frymëzues dhe hymnizues për të cilën edhe janë krijuar.Ato kanë nevojë  për kolektivitet.

       E dyta është fakti që edhe këngët iso-polifonike mund të këndohen vetëm,mund të logaten,por gjithsesi duke imituar  praninë e një grupi.Edhe këto hymne e marshe kur këndohen vetëm,gjithsesi imitohet prania e një kolektiviteti,e një grupi ose korri,imitohet zërei i parë  dhe zëri i dytë.Provojeni të këndoni në  vetmi  këngën,psh ‘’Për Mëmëdhënë’’’’Ato maja rripa rripa’’,Hymnin Kombëtar ose Marshet e Brigatave etj etj. Gjithsesi do përpiqeni ta trashni zërin,për të larguar vetminë e një zëri të vetëm,të zërit tuaj.Ndërsa misioni i tyre frymëzues do lejë shumë për të dëshiruar.

       2-  Dikush do të thotë që ,qoftë disa marshe,qoftë disa himne etj të këtij karakteri  ,në shumicën e rasteve këndohen me dy zëra dhe jo me shumë zëra.Dakort jemi por gramatika e gjuhës shqipe ka numërorin njëjës dhe  shumës dhe jo dyjës,trejës etj etj.

         3-   Është i vërtetë fakti se  këngët të quajtura polifonike,ndonëse janë vërtet shumëzërëshe,secili zë ka karakteristikat e tij.P.sh roli i marësit është i dallueshëm nga roli i  pritësit dhe hedhësit dhe ca më i ndryshëm është dhe roli i mbajtësve të isos.Analiza dhe studimi i tyre nuk është objekti ynë,por ne i evidentojmë  për efekte krahasuese këto zëra dhe funksionet e tyre.Por ama edhe te koret që këndojnë hymne,marshe dhe këngë të tjera kemi disa zëra të dallueshëm,në disa raste edhe me ritëm e tonalitet të ndryshueshëm,dhe kjo s’përbën karakteristikën e këtyre këngëve.

       Pra shumëzërëshi ,pra të kënduarit nga shumë persona apo nga shumë zëra muzikorë,’’poli-fonia’’nuk qënka karakteristike themelore e këtyre këngëve që quhen polifonike.

           4- Karakteristika e tyre është pikërisht ajo që se kanë këngët e tjera si Hymnet,Marshet etj etj.Dhe pikërisht iso-ja.Është më i plotë emërtimi ‘’Këngë me iso’’ose ‘’Këngë iso-polifonike’’ sesa ‘’këngë polifonike’’.Po ç’farë është në vetvete kjo iso e famëshme.As më pak e as më shumë por një zë i njëtrajtshëm që zgjatet,herë pa u ndryshuar dhe herë me ndryshim sipas llojit të këngëve që shoqëron zërin kryesor’’marësin’’ të një këngë.Isoja përftohet  nga një zanore e vetme psh ‘’e’’ e cila në konteks mer formën ‘’e e e e e’’ si një zanore e stërzgjatur.Por në disa raste sipas llojit të iso-s,kjo përftohet dhe nga zanorja ‘’o’’ në formën ‘’o o o o’’,ose dhe nga dy zanorë që kanë në mes nja bashkëtingëllore si psh ‘’o h o o o’’,ose dy zanore të njëpasnjëshme si psh ‘’o i’.Përgjithësisht të gjitha zanoret janë funksionale për rolin e isos si psh  zanorja u,ë,o,a,i.Te disa këngë si psh këngët pilurjote të cilat kanë një asambël të tërë mbajtësish të iso-s,me qëllim që  marrësi të ngrihet mbi iso-n siç është  regulli normal i të kënduarit me qëllim që të dallohet teksti,disa mbajtës së iso-s e mbështesin marësin  duke e  mbajtur iso-n  në një mënyrë të përafërt me fjalët e këngës,ose që të shprehemi më qartë,fjalët e këngës i shqiptojnë vetëm me zanore  ose me një grup  të caktuar zanoresh,tinguj të cilët janë më afër iso-s sesa tekstit.Kjo bën që edhe marësi të vijë drejt nesh si një gjëmim,si një lumë i fryrë gati të shpërtheje çdo pengesë.Kjo ndoshta ishte gjetja me e bukur e Lefter Çipës ku asambli pilurjot i këngës popullore nuk mund të dëgjohet ulur por vetëm në këmbë sikur do të të thotë;Ose bëhu pjesë e imja ,ose mbathja se të shtypa.Isua ndryshe nga disa përcaktime teorike( si psh ne Fjalorin e Gjuhes se Sotme Shqipe fq 730) nuk është një zë që vetëm zgjatet pa ndërprerje,por është një zë që shpesh pëson edhe vibracione,ulje e ngritje,zgjatje e ndërprerje të mënjëherëshme për të rifilluar përsëri me një ritëm dhe tonalitet më të fuqishëm ose dhe më të ulët sipas këngës.Iso-ja në vetvete është si shtrati ku shkon lumi,herë  i ngushtë e herë i gjërë,herë i pjerët e herë i sheshtë.Iso-ja është e pranishme vetëm te këto lloj këngësh dhe nuk tjetërsohet kurrsesi.As nuk mund të hiqet.

      5-   Nuk imagjinohet  një këngë   pa iso por shumë mirë mund të konceptojmë  dhe të hasim një iso pa këngë..Më sipër e kam quajtur iso-n si qielli që mban këngën si një shpend (shqiponjë apo harabel qoftë).A mund të imagjinojë ndokush një shqiponjë që fluturon në një boshllëk,në një vakum.As në fantazitë më absurde s’mund të ndodhë kjo.

      Por ama kushdo jo vetëm mund të mendojë por edhe të shohë një qiell pa zogj,një ditë apo një natë vere apo dimri.Iso mund të kemi edhe pa një tekst kënge.Kujto logatjen.Jo vetëm kaq por disa këngë të teknikave të herëshme fillojnë pikërisht me iso ose së paku me një imitim të iso-s.Le të  kujtojmë këtu logatjen e famëshme;

Qyqe,qyqe,mavro qyqe/Ku e ke moj tët vëlla

Që ta therën porsi ka/Porsi ka e porsi lopë/

Ja hodhën gjakun në gropë.

    Pikërisht  këtu logatja nuk fillon me tekstin  e cituar por me një imitim isoje ose më saktë një  rënkim me ndërprerje që instiktivisht të kujton rënkimet  e  një vaji.Edhe vajtoret para se të nisin vajtimin  me ligje,me një tekst të caktuar apo të improvizionuar  vaji në një mort,e fillojnë atë me rënkime duke e ngritur gradualisht tonalitetin .Pasi është bërë ky ritual,në momentin e duhur,duke zvëndësuar ndonjë vajtore të mëparëshme apo duke ‘’ndihmuar’’ ndonjë tjetër,ndërhyjnë  me tekstin e tyre në vajtim.Është një regull  i pashkruar por gjithsesi i pa shkelshëm nga askush.

       Por vazhdojmë me ison.  Kemi raste që në tekstin e këngës futen fjalë pa kuptim të mirëfilltë,por që çuditërisht i shërbejnë ritmit dhe ritmikës së iso-s.Psh;

Te ur’ e Kardhiqit-o  Trume trume

Zunë Ali beun-o  Trume trume

Na fal bej s’kemi muzikë Trume trume

Bilbili ja kthen me grikë Trume trume

      Pikërisht fjala pa kuptim ‘’ trume ‘’ e përsëritur dy herë është në shërbim dhe në funksion të forcimit te isos aqë sa  i jipet kësaj më shumë rëndësi se sa vetë tekstit të këngës.

        Në disa raste iso-ja fillon pas vargut të parë dhe në përsëritje e rimer me vete edhe vargun si psh;

Xhamadani tirqe tirqe/o veqil more

Te arra përtej ne ilqe/ o veqil more

Bëje fjal’për gjëra hiçe/ o veqil more

Për rrush e për  kokra fiqe/ o veqil more

Keshe gjezdisë dynjanë/ o veqil more

Nga mulliri gjer më arrë/ o veqil more.

          Pikërisht te kjo këngë iso-ja fillon me togfjalëshin ‘’ o veqil more’’ dhe në kthim mer me vehte edhe vargun cilindo  sipas radhës.Sqarojmë se në këngën polifonike,marësi këndon një varg ose një pjesë vargu dhe më pas grupi i iso-mbajtësve  e ‘’detyron’’ marësin ta rikëndojë përsëri vargun e cituar prej tij(shpesh herë dhe në formë recitativi),por këtë herë nën ‘’diktatin’’ e iso-s.Si me thënë,e detyron vargun te rikthehet por kete here bashke me iso-n gjemimtare, e ‘’detyron shqiponjën e këngës të fluturojë në qiellin me furtunë të iso-s’’.

            6-   Shpesh herë isua ka më shumë rëndësi se vetë kënga,se vetë teksti i këngës sado i bukur qoftë ai.Po marim si shëmbull një teks brilant;

Djalërinë kush ma shet

I jap një mij’ e dyzet

Vetëmë për një sebep

Për miken që shkon e s’flet

O mike në të kam mike

Kur të vdes të bënesh qyqe

Të më qash brigje më brigje

Jo me lot moj po me ligje

                  S’ka nevojë për koment.Është një i shkuar nga mosha që kërkon të ‘’blejë’’ djalërinë,jo për të bërë ndonjë trimëri,por vetëm pse mikja e tij e dikurëshme e sheh si plak e sja kthen fare kokën.Si ka mbetur gjë tjetër veçse ti lutet që ta qajë me ligje brigjeve të vendit,duke vajtuar kështu dashurinë e parealizuar as në pleqëri,pa le më në rini.Kjo këngë këndohet me tone të forta,sikur do që të dëgjohet gjithkund.Por kemi patur rastin ta dëgjojmë edhe me një ndryshim të ‘’vogël’’,shpesh marësi nuk e këndon pjesën e tij si marës,por ,si të themi e reciton atë shpejt e shpejt dhe bashkohet edhe vetë me grupin e  mbajtësve të isos.

                  Ky fenomen nuk është i rastit vetëm për këtë këngë.Shpesh herë kur kemi një grup të mirë mbajtësisht të isos,hedhesish  dhe pritësish,roli i marësist  bëhet vetiu sekondar,i dorës së dytë,aqë sa  ai e shpreh vargun në mënyrë recitative e jo duke e kënduar.Kjo ndoshta jo për të gjithë vargjet,por jo dhe për pak vargje.Ama një gjë e tillë nuk ndodh te mbajtësit e isos.Kurfarë recitativi nuk ka në mbajtjen e isos.Përkundrazi,edhe marësi dhe zërat e tjerë bëhën sy e veshë për të mbajtur sa më mirë  e për të  shijuar ison.Vëtëm pasi mbaron isua ngrihen gotat e rakisë e bëhen urimet e rastit etj etj.    

          6-    Ka mendime që e lidhin ison me periudhën bizantine duke gjetur një farë ngjashmërie midis isos edhe zërave të liturgjive kishëtare dhe duke e lidhur origjinën e isos së këngëve tona  pikërisht me këto  liturgji.Po të ishte i pranueshëm ky konkluzion atëherë duhej të  kishim njëfarë zbutje të isos me largimin e këtyre liturgjive  nga jeta e popullit,largim i cili erdhi si pasoje e myslimanizimit  të popullsisë të trevavë burimore të këtyre këngëve gjatë pushtimit pesëshekullor turk.                                                     

Por kjo  jo vetëm që nuk ndodhi,por çuditërisht në këtë periudhë mori një hov më të madh kënga popullore dhe shndrimi i vajtimeve për trimat e rënë në luftë kundër turkut,në këngë.

           Nga kjo konkludojmë se kurfarë burimi i isos nuk është nga liturgjia bizantine,por përkundrazi duhet të kërkojmë burimin e liturgjive bizantine pikërisht të  koret antike greko-ilire,dhe burimin e këtyre koreve te isua.Dhe këtë të fundit te rënkimet e vajtimeve.Kjo është e vetmja llogjikë që mund ti qëndrojë çdo prove dhe çdo kohe.

           7- Por ka edhe  raste kur iso-ja nuk shoqëron fare këngët,por përkundrazi shoqëron melodinë dhe sidomos ato melodi të ‘’mara ‘’ me fyell.Shpesh herë  kur janë dy vetë dhe njeri është  fyelltar ja mer një melodia ‘’ me të qarë’’ për të shprehur një dhimbje,brengë a dert. Këtë situatë e shpreh m ë së miri edhe kënga;

                                     Shokë bimëni longarë

                                     Do t’i bie duke qarë

                                     Për atë miken e parë  

       Por ne e kemi fjalën për rastet kur nuk krijohet dot grupi apo nuk kemi grup për çfardo lloj arsyeje,por kemi vetëm një fyelltar edhe një shoqërues.

         Në këto raste,sado mjeshtër që të jetë fyelltari,nuk e shpreh dot nëpërmjet  melodisë së fyellit  gjithë dhimbjen  a brengën që do të shprehë.Atëherë në ndihmë i vjen pikërisht isua.Këngëtari tjetër e shoqëron melodinë e fyellit me një zë  grykor,të trashë që përbëhet  nga zanore  me ndonjë bashkëtingëllore aty nga fundi që të jep përshtypjen e një katarakti ku rëzohen lumenjtë e melodive.Edhe në  dukjen e jashtëme dallohet që  ky zë është thjeshtë një iso.Ky zë përbëhet nga  një  O o o o  ho  ose nga Ë ë ë ëhë ë ë . Intonacioni i këtij zëri  ulet e ngrihet sipas melodisë së fyellit,por gjithsesi ngjan si një rënkim i dalë nga shpirti.Pra kemi iso por skemi fare këngë,në kuptimin e tekstit të kënduar,por kemi vetëm një melodi  të trishtuar,të dhimbëshme,të fyellit e cila shumë mirë kryen funksionin e tekstit të këngës që këndohet nga grupi.Pikërisht ky fakt që dëshmon  për një mëlodi kolektive, (dy apo më shumë veta),por pa tekst,pa fjalë,flet për lashtësinë e isos.Pra isua ka egzistuar edhe para se të  artikuloheshin artistikisht fjalët në formën e një teksti kënge.

        -Për kë po vajton-mund ti thuash lehtësisht fyelltarit apo shoqëruesit të tij

Në këtë rast dhe  nuk është çudi që të marësh një përgjigje me emrin e një  njëriu,qoftë ky djalë,vajzë,grua apo nënë a babë .

        Pra ky zë nuk është gjë tjetër  veçse një rënkim shpirti,një rënkim vajtimi i shndruar në iso.     

        8-  Sqarojmë se iso-ja  mbahet  pa ndihmën e mjeteve  dhe veglave  muzikore popullore apo moderne .Tentativat dhe përpjekjet për mbajtjen e forcimin e isos me ndihmën e një letre cigari të vendosur në një krehër të vogël xhepi, të cilën e mba pranë gojës dhe i fryn(njësoj si fizarmonikat e vogla të xhepit të fëmijëve),nuk kanë të bëjnë me krijimin popullor,me iso-n,por janë thjeshtë marifete,pavarësisht se shpesh herë ja arin që të japin një imitim iso-je që duket tejet e arirë.Por një vesh i mirë e ndjen se është diçka artificiale dhe larg këngës

          Po le të kthehemi te këngët,  atëherë pse të mos i quajmë ,ose më mirë ti saktësojmë me emrin ‘’Këngë iso-polifonike’’,ose thjeshtë ‘’këngë me iso’’,pasi iso-ja në vetvete e nënkupton polifoninë,shumëzërëshin,praninë e shumë personave që këndojnë me një zë ose që bashkojnë zërat e tyre muzikorë(marësi,hedhësi,mbajtësit e isos ) në një këngë. Aqë më tepër po të kemi parasysh se edhe termi ‘’polifoni’’ për këto  këngë është relativisht i ri.Është vendosur rreth viteve 40-50.     

                   

        9-  Ne nuk diskutojmë se a kemi të drejtë ne të ndryshojmë emërtimet e vëna nga Institucionet Shkencore dhe as tu bëjmë thirje këtyre Institucioneve që të bëjnë korigjimet që mendojmë ne.Ne nuk diskutojme se kush është ‘’nuni’’,’’kumbara’’ që do pagëzojë fëmijën dhe çfarë emri do ti vëjë.Ne diskutojmë se çfarë është ky fëmijë vajzë apo djalë,pa nuni mirë se të vijë për ta pagëzuar.Vetëm se është mirë që djalit të mos i vërë ndonjë emër vajze.Jo se si duam vajzat ore,se mezi i kemi ato,por ato kanë emrat e tyre .Bile shumë të bukur.

           Po pse pas emërtimit’’Këngë polifonike’’ shtohet rëndom fjala ‘’labe’’.

           Thua vetëm labëria ka  këngë të tilla?

     Vetkuptohet që jo,Këngë me iso ka edhe  Skrapari,edhe Lunxhëria,edhe Mallakastra,edhe Myzeqeja,Çamëria etj.Dhe këto s’bejnë pjesë në Krahinën që quhet Labëri.Përgjithësisht gjithë trevat e Shqipërisë së mesme dhe Jugore.(Pse mungon kjo te Shqipëria Veriore  është tema më vete).Mos vallë këto krahina e morën këtë këngë nga Labëria dhe për nder të  saj e quajtën ‘’këngë labe’’.

            10-    Duke patur parasysh origjinën e këngës me iso,origjinë që buron nga ritet mortore të vajtimit nëpër shekuj,ky argument ‘’i marjes së këngës vetëm nga labëria ‘’ nuk qëndron .Që të themi se ky emërtim është ‘’shkollaresk’’,i vendosur artificialisht ,edhe kjo nuk qëndron pasi ne edhe sot themi’’hajt t’ja marim një labçe’’ duke i hequr cilësimet e tjera,duke i rënë shkurt.Pse nuk themi psh ‘’t’ja marim një mallakastriotçe,ose skrapariotçe.Ndërsa jo rallë cilësojmë’’Haj tja marim një himarjotçe’’.Pse ndodh kjo,në rastin e parë përgjithësimi dhe në rastin e dytë (himarjotçe)veçimi.

          Pa marë pozat e kompetentit,shpreh mendimin tim.

        Quhet këngë labçe në përgjithësi,sepse pikërisht në labëri  kjo këngë ariti nëpër shekuj kulmet e saj,duke krijuar një këngë karakteristike,elementet e të cilës u shtrinë edhe në trevat e tjera të vendit.Ju rikujtoj se para Neço Mukos,kënga himarjote nuk dallohej nga kënga e fshatrave të tjera të labërisë,përjashto këtu tekstin,pra nuk kishim këngë himarjote,këngë pilurjote etj.Kishim një këngë që shtrihej në të gjithë labërinë ashtu si pranvera qe vinte në të gjithë fshatrat e labërisë,pavarësisht se diku çelnin më shumë manushaqet e diku më shumë margaritat apo lule të tjera,nqse me këto lule do personifikojmë tekstet.Aroma e pranverës(isua dhe melodia ) qe gjithkund e njëjtë ose përafërsisht shumë e njëjtë.

      S’kishte ndonjë dallim kënga pilurjote nga kënga himarjote nga kënga e Kuçit,e Bençes e Lumit të Vlorës etj etj.Duhej të vinin viganët e këngës si Neço Muko,Lefter Çipa, Demir Zyko e shumë të tjerë që të ndanin  këngët(si melodi më shumë se si tekste)

sipas krahinave e fshatrave .Kënga himarjotë u shkëput nga kënga labe,kënga pilurjote u shkëput nga kënga himarjote e kënga labe etj.Secila mori portretin ,profilin e vetë karakteristik.Por gjithsesi kulmet e para i kishte në labëri,prej nga u shkëputën.